Šta bi trebalo znati pre razgovora o broju stradalih u Jasenovcu - O metodologiji i brojevima

O metodologiji

Školovani istoričari pamte lekcije s početka studija u kojima je naglašeno da zaborave na „šta bi bilo da je bilo“, odnosno ono što se naziva „alternativna istorija“, pošast koja je došla iz Amerike. Pamte da su ih učili da proces saznanja o određenoj temi ide sledećim tokom: čitanje radova, istraživanje u arhivima, pisanje rada (seminarskog ili diplomskog).

Trebalo bi da doktorska disertacija predstavlja vrhunac naučno-istraživačkog dostignuća jer ona stvara novi metodološki uzor, donosi nova saznanja i drugačija tumačenja određenih ličnosti i događaja.

O sistemu koncentracionih logora u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj ima, kao što rekoh u prvom nastavku, dovoljno i dostupne literature i arhivske građe (mada ima i zabranjenih arhivskih fondova). Nema, međutim, sintetičkih studija zasnovanih na poznatim principima koje forsiraju istraživači velikog zločina nad jevrejskim narodom, koji ga je zadesio širom Evrope, prvenstveno u zemljama koje su okupirale snage nemačkog Rajha. Kao razloge nepostojanja magistarskih (po novom, master) radova i doktorskih disertacija moguće je pomenuti opštepoznato objašnjenje da profesori nisu davali takve teme, jer su znali da se Partiji to ne bi dopalo, što je rezultiralo i kroz nametnutu nezainteresovanost kandidata.

Teško je odgovoriti na pitanje zašto nema ni multidisciplinarne studije o kompleksu koncentracionih logora Jasenovac. Da bi se tako formulisana studija započela, trebalo bi, na samom početku, znati napraviti metodologiju i projekat sa predmetima istraživanja. 

Mada je komunistička ideologija propala pre više od četvrt veka, nova globalistička ideologija ima odraza i u istorijskoj nauci. Tako se danas forsiraju istraživanja, na primer, onih sfera istorije u kojima nema nacionalnog, već privatnog života pojedinca ili grupe, sporedni događaji...

Teško je odgovoriti na pitanje zašto nema ni multidisciplinarne studije o kompleksu koncentracionih logora Jasenovac. Da bi se tako formulisana studija započela, trebalo bi, na samom početku, znati napraviti metodologiju i projekat sa predmetima istraživanja. A za taj posao trebalo bi poznavati bezbroj činjenica o temi.

Prvo, u istorijskoj nauci još nije dokazano kada su pripremljene prve barake (oko 10. avgusta?) i kada su prvi zatočenici dopremljeni u taj logor (20. ili 21. avgusta 1941. godine?)! Znamo pouzdano da su pripadnici hrvatskih postrojbi tek 22. aprila 1945. godine napustili Jasenovac.

Drugo, još nije raščišćeno šta se pod pojmom Jasenovac podrazumevalo, šta je sve kompleks obuhvatao! Treće, šta se sve podrazumeva pod jasenovačkim žrtvama!

Da li se, na primer, stanovnici iz okolnih sela ili uhapšenici na drugim stranama a koji su stradali na putu ka Jasenovcu mogu svrstati u tu kategoriju?

Poznata su imena svih zapovednika i njihovih pomoćnika konclogora i okvirni broj pripadnika četiri jasenovačke bojne (u početku oko 1.800 a kasnije 12.000 ustaša sa tenkovima i topovima) koje su obezbeđivale kompleks.

Istoriografija još nije raščistila dilemu po pitanju 22. aprila 1945. godine: da li je pokušaj proboja zatočenika bio planiran od uprave logora kako bi imali povod za totalno uništenje logoraša, da li je grupa komunista predvodila proboj ili je sve to bilo spontano u borbi za goli život.

Prema objavljenim svedočanstvima logoraša, najviše je u žicom ograđenom prostoru moglo da bude oko 3.000 zatočenika (mada je iz vrha Nezavisne Države Hrvatske u Jasenovac nekoliko puta upućivano obaveštenje da Jasenovac može da primi neograničeni broj zatočenika). Nije zgoreg napomenuti da komanda logora nikada nije držala više zatočenika od broja vojnika.

Svakodnevni život zatočenika je u priličnoj meri rasvetljen. Isto tako, moguće je nabrojati gotovo sve načine maltretiranja i ubistava. O tome je najupečatljivije svedočio Nikola Nikolić, lekar koji je, do razmene za zarobljene ustaške oficire, radio u takozvanoj „logorskoj ambulanti“.

Veoma preglednu sliku Jasenovca, sa posebnim osvrtom na unutrašnju organizaciju, dao je u Beogradu krajem marta 1942. godine Sarajlija Vojislav Prnjatović. Posebno mesto imaju svedočenja o radnim obavezama zatočenika ne samo unutar žičanih ograda već i na takozvanim „ekonomijama“ s obe strane Save ili na imanjima u okolnim naseljima, čiji su stanovnici ranije pobijeni ili odvedeni u logor.

Istoriografija još nije raščistila dilemu po pitanju 22. aprila 1945. godine: da li je pokušaj proboja zatočenika bio planiran od uprave logora kako bi imali povod za totalno uništenje logoraša, da li je grupa komunista predvodila proboj ili je sve to bilo spontano u borbi za goli život.

Zločine je opisivao jedan od komandanata logora Ljubo Miloš, u istrazi i tokom suđenja 1946. godine. Detalje o zlodelima koje je izvršio nad pojedincima i grupama kazivao je Vjekoslav (Miroslav) Filipović (Majstorović), raščinjeni franjevac. Takvih iskaza ima na stotine i stotine!

Nemoguće je sačiniti kompletnu hronologiju zbivanja u logoru koja bi podrazumevala okvirne podatke o, na primer, datumima dolaska najbrojnijih transporata, prispelim zatočenicima i brojevima ubijenih u grupnim ubijanjima.

Prvi rad o brojevima zatočenika i ubijenih od 21. avgusta do 24. decembra 1941. godine napisao je Dušan Nikodijević, istoričar – viši bibliotekar Narodne biblioteke Srbije: „Prilog utvrđivanju broja žrtava sistema logora Jasenovac 1941. godine“, Godišnjak za istraživanje genocida, br. 8, Muzej žrtava genocida, Beograd 2016, str. 169-213! Nikodijević je detaljnom analizom svedočenja nekadašnjih logoraša, upoređujući raspone naveo minimalne i maksimalne brojeve zatočenika. Imajući u vidu da je to prvi tekst te vrste, ostaje nada da će se njegov drugi deo odnositi na ostale godine postojanja logora i tako dobiti okvirni brojevi žrtava.

O brojevima

Teško je na ograničenom prostoru navesti najvažnije tvrdnje i procene o broju žrtava konclogora Jasenovac.

Procena podrazumeva, manje ili više utemeljeni podatak o broju ljudskih gubitaka za pojedina područja i/ili za određeni vremenski period. Osnova za naučnu procenu su popisi stanovništva.

Popis podrazumeva poimenični spisak stradalih za pojedina područja i/ili za određeni vremenski period utemeljen na pouzdanim i proverljivim podacima. Osim imena i prezimena žrtava, spisak bi trebalo da sadrži još nekoliko bitnih podataka (ime roditelja, mesto rođenja, način i mesto stradanja, ime ubice, izvor podataka...).

Vredno je naglasiti da i procena i popis broja žrtava umnogome zavise od politike! Upravo ta zavisnost u komunističkoj Jugoslaviji rezultirala je brojnim manipulacijama.

Vredno je naglasiti da i procena i popis broja žrtava umnogome zavise od politike! Upravo ta zavisnost u komunističkoj Jugoslaviji rezultirala je brojnim manipulacijama.

Procene je moguće svrstati po provenijenciji i na ovaj način: podaci državnih institucija Hrvatske i Jugoslavije, hrvatski (ustaški, emigrantski), srpski (četnički, Zboraški, Nedićevski), ratni partizanski i posleratni komunistički, navodi nemačkih i italijanskih oficira višim instancama...

Za početak: niko do sada nije utvrdio tačan broj žrtava, pa stoga otpadaju svakojake optužbe o uvećanju ili umanjenju broja stradalnika.

Mada ima tragova da je iz vrha Ustaške nadzorne službe naređeno vođenje evidencije zatočenika u naročito pripremljenim knjigama i kartonima, to nije ostvareno do kraja iz više razloga. Najvažniji je u činjenici da su ponekada svi uhapšenici u grupi po ulasku u logor ili nedugo potom bili pobijeni unutar ili pored ograđenog prostora.

Nikada nije istraženo koliko je jasenovačkih zatočenika razmenjeno za pripadnike hrvatskih i nemačkih snaga. Poznato je, međutim, da su više od 90% razmenjenih pripadali hrvatskom narodu.

Nikada nije istraženo koliko je zatočenika pobeglo sa raznih lokacija, na primer logorskih „ekonomija“ ili sa drugih poslova koje su obavljali izvan logora, na lokacijama koje su bile u sastavu kompleksa logora.

Nikada nije utvrđeno koliko je zatočenika bilo oslobođeno od kazne boravka u logoru, iako je sačuvano mnogo molbi za oslobađanje. Zna se da je Pavelić za svoj rođendan pomilovao izvestan broj zatočenika.

Nikada nije utvrđeno koliko je 22. aprila 1945, po povlačenju ustaša iz Jasenovca, logoraša preživelo. Zna se da ih je bilo nešto više od stotinak.

Prvi okvirni spisak zatočenika napravljen je krajem decembra 1941. godine u Židovskoj bogoštovnoj općini u Zagrebu i to na osnovu dopisnica koje su, s dozvolom logorskih vlasti obznanjene početkom novembra, stizale iz logora od zatočenika. Spisak, međutim, nije pouzdan jer su mnogi već bili mrtvi! Srbi nisu kao Jevreji imali takvu instituciju koja bi, koliko-toliko, vodila brigu o zatočenicima. Tek pojavom Diane Budisavljević, Austrijanke udate za Srbina, i njene akcije spašavanja dece logoraša od sigurne smrti. Zna se da je ona za nešto više od šest meseci spasila više od 12.000 Srpčadi (čija je, doduše, potonja sudbina ostala neistražena)!

Poznato je da jugoslovenska komunistička vlast iz više razloga nije dozvoljavala naučno-istraživačke projekte o ratnim žrtvama 1941–1945. godine. Najvažniji je bio u nespornoj činjenici da bi se tim popisom utvrdilo da je najveći broj stradalih pripadao srpskom narodu, da je najveći broj ubica potekao iz hrvatskog naroda, a to bi bilo pogubno za partizansku revoluciju i komunističku ideologiju bratstva i jedinstva. Bez obzira na sve to, međutim, vlast je nekoliko puta dozvolila ograničena istraživanja ali samo do zadatih granica.

Prvi zvaničan podatak o broju stradalih zatočenika objavljen je u materijalu Državne komisije za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača sastavljenom krajem 1945. godine a namenjenom Međunarodnom vojnom sudu u Nirnbergu.

Prvi zvaničan podatak o broju stradalih zatočenika objavljen je u materijalu Državne komisije za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača sastavljenom krajem 1945. godine a namenjenom Međunarodnom vojnom sudu u Nirnbergu.

U tom dokumentu navedeno je, samo za period od otvaranja do kraja 1943, da je ubijeno najmanje 600.000 od toga najviše Srba, potom Jevreja, Cigana/Roma i Hrvata. Hrvatska Zemaljska komisija za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača u svom materijalu, nastalom na osnovu iskaza svedoka, sačinjenom 1946. godine, navodi cifru od 500.000 do 600.000 žrtava.

Hrvatska Zemaljska komisija za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača predala je 10. marta 1956. godine zagrebačkom Javnom tužilaštvu materijal za podizanje optužnica protiv Ante Pavelića i Andrije Artukovića, i tom prilikom navela da je u Jasenovcu samo do kraja 1941. stradalo, što u pojedinačnim što u grupnim likvidacijama, do 13.500 zatočenika.

Solidan način za pravdanje tvrdnje o broju zatočenika mogu da budu svedočenja nekadašnjih zatočenika. Njihovi su iskazi, međutim, nepouzdani jer se razlikuju u procenama: dva zatočenika nikada se nisu slagala u brojevima, bez obzira na to da li se radi o desetini ili hiljadama logoraša.

Kao što rekoh u drugom nastavku ovoga teksta, osim istoričara Dušana Nikodijevića, koji je to uradio samo za period od otvaranja logora do 24. decembra 1941, do sada niko nije sabirao cifre koje su svedoci navodili za potonje godine. Manji po obimu rad od pomenutog je tekst Marija Keve „Počeci logora Jasenovac“, Scrinia slavonica, 3, Slavonski Brod 2007, 471-499! Dvojici autora zajedničko je da su im podaci o stradalim zatočenicima veoma približni – oko 15.000 žrtava!

Dobrim poznavaocima ratnih zločina poznato je da je komunistička vlast nekoliko puta dozvoljavala popise ratnih žrtava ali na određenoj teritoriji. Rezultati su, doduše, ostajali nepoznati javnosti – stavljeni su pod zabranu korišćenja.

U tom kontekstu, ali i u kontekstu razgovora sa Saveznom Republikom Nemačkom o ratnoj odšteti, treba posmatrati i odluku Saveznog izvršnog veća (SIV) iz 1963. godine da se naredne godine izvrši popisa ratnih žrtava. Odlučeno je, međutim, da se popisuju samo žrtve okupatorskih snaga i njihovih saradnika a ne i žrtve druge strane u građanskom ratu (pripadnici svih vojnih formacija i članova njihovih porodica koji su se borili protiv partizana). Tako ograničeni popis rezultirao je podatkom od oko 650.000 ratnih žrtava! Rezultati tog popisa stavljeni su pod zabranu obavljivanja. To je trajalo do 1990. godine.

U okviru tog popisa, dozvoljeno je i ograničeno stručno iskopavanje na teritoriji s obe strane Save, na delovima logora. To je učinjeno juna i septembra 1964. godine (po pet dana) i o tome postoje sačuvani gomila fotografija i filmova kao i pisani izveštaj ekipe koja je to radila. (Vida Brodar, Anton Pogačnik, Srboljub Živanović, „Izveštaj antropologa o grobovima u Jasenovcu“,  Catena Mundi – Srpska hronika na svetskim verigama, I, Beograd 2015, 766-793.

Analizom pomenutog popisa iz 1964. godine ukupnih ratnih žrtava došlo se i do broja jasenovačkih stradalnika: 33.944 Srba, 9.044 Jevreja, 6.546 Hrvata i 1.471 Ciganina/Rom. Ti podaci su ispravljani nekoliko puta: tako danas hrvatska Javna ustanova „Spomen područje Jasenovac“ navodi oko 84.000 imena.

Muzej žrtava genocida koristi odgovarajuću metodologiju i svoja saznanja koja mogu gotovo svaku tvrdnju da negiraju. Nema, međutim, svoje procene jer njih rade ekipe stručnjaka iz više naučnih disciplina! Koristeći delimično revidirane rezultate popisa ratnih žrtava iz 1964. godine, Dragan Cvetković je objavio tekst „Stradanje civila Nezavisne Države Hrvatske u logoru Jasenovac“, Tokovi istorije, 4, Beograd 2007, 153-168.

Mora se, ma koliko to bilo gorko, s teškom mukom prihvatiti tvrdnja da broj stradalih zatočenika u sistemu koncentracionog logora Jasenovac, iz mnoštva razloga, neće biti nikada utvrđen, već mogu biti sačinjene samo procene.

Manipulacije brojem žrtava svojstvene su svima koji pominju stradanje srpskog naroda i Jasenovac. Zna se da je sa hrvatske strane tvrđeno da je „oko 300 zatvorenika umrlo u Jasenovcu“, a s srpske najčešće se pominje cifra od 700.000, mada ima i onih koji pominju i više od 1.400.000 pobijenih Srba.

Teško je navesti sve objavljene podatke. Tekst sa najviše navedenih tvrdnji o brojevima stradalih objavio je Vladimir Geiger, „Brojitbeni pokazatelji o žrtavama logora 1941–1945. (procjene, izračuni, popisi“, Časopis za suvremenu povijest, 2, Zagreb 2013, 211-242. Ispod nivoa Gajgerovog rada je knjižica Slavka Goldsteina (suautor Ivo Goldstein), Jasenovac – tragika, mitomanija, istina, Zagreb 2016.

Mora sa naglasiti da na srpskoj strani, ipak, nikada nije nešto slično objavljeno!

I na kraju: Mora se, ma koliko to bilo gorko, s teškom mukom prihvatiti tvrdnja da broj stradalih zatočenika u sistemu koncentracionog logora Jasenovac, iz mnoštva razloga, neće biti nikada utvrđen, već mogu biti sačinjene samo procene. Osnove za procene moraju da budu popisi  izvršeni 1921. i 1931. godine i procene za 1941. godinu. Potom bi trebalo uraditi procene za određenu geografsku crelinu (opštinu) i svaku potonju godinu do popisa izvršenog 1948. godine...

Do takvih relevantnih procena može doći samo jedan tim sastavljen od stručnjaka iz nekoliko oblasti: istoričar, arhivista, antropolog, pravnik, demograf, statističar...

Pod jednim uslovom: da ima političke volje!