Temeljni ugovor – Godinu dana kasnije

Na današnji dan, pre godinu dana, u vili ”Gorica” u Podgorici, Njegova Svetost Patrijarh srpski g. dr Porfirije i predsednik 43. Vlade Crne Gore g. dr Dritan Abazović svečano su zaključili Temeljni ugovor između Crne Gore i Srpske Pravoslavne Crkve. Toga dana i na tom mestu, u skladu sa potvrđenim i objavljenim međunarodnim ugovorima, Ustavom i pravnim poretkom Crne Gore, Sveštenim kanonima Pravoslavne Crkve, Ustavom i crkveno-pravnim poretkom Srpske Pravoslavne Crkve, posle punih 11 godina zatvoreno je pitanje od velikog značaja i za Crkvu i za državu (2011.-2022.g.). Nešto kasnije, Temeljni ugovor je objavljen u ”Službenom listu Crne Gore” (br. 96/2022) i ”Glasniku” Srpske Pravoslavne Crkve (br. 8/2022). Ugovor je stupio na snagu danom zaključivanja i od tada je postao deo pravnog poretka Crne Gore i crkveno-pravnog poretka Srpske Pravoslavne Crkve.

Potpisnik ovih redova je u tom procesu učestvovao od početka do kraja, odnosno punih 11 godina. U Crnoj Gori se, od kada je to otvoreno pitanje polovinom 2011. godine do 3. avgusta 2022. godine, na čelu različitih sastava Vlade Crne Gore nalazilo pet premijera. Blaženopočivši Patrijarh srpski Irinej i Mitropolit crnogorsko-primorski Amfilohije, na žalost, nisu dočekali taj istorijski dan i događaj. Srpska Pravoslavna Crkva je, sve do izbora dr Dritana Abazovića za premijera 43. Vlade Crne Gore, godinama bila diskriminisana u tom pogledu. Nadam se da će šira javnost, upravo zbog toga što su određene manipulacije i neistine i dalje prisutne, uskoro imati priliku da se detaljnije upozna sa čitavim procesom i relevantnim dokumentima.

Izmene diskriminatornog zakona, pa Temeljni ugovor

Svima je danas jasno da je ”crkveno pitanje u Crnoj Gori”, protivno svim civilizacijskim, demokratskim i pravnim normama, proglašeno za političko pitanje i da je veoma tendenciozno izvedeno iz sfere državnog i crkvenog prava i uvedeno u sferu ideologije, partija i politike. A iz Crkve čije je ukidanje u Crnoj Gori bilo planirano i čiji je progon ozvaničen usvajanjem diskriminatornog Zakona o slobodi veroispovesti ili uverenja i pravnom položaju verskih zajednica 27. decembra 2019. godine neprestano je poručivano da je pitanje slobode veroispovesti i pravnog položaja Crkve i verskih zajednica u 21. veku isključivo pitanje pravnog i civilizacijskog karaktera. Padom režima Mila Đukanovića na izborima 30. avgusta 2020. godine i izborom 42. Vlade Crne Gore stvoren je prostor da se pristupi izmenama i dopunama diskriminatornih odredbi Zakona protiv Srpske Pravoslavne Crkve u Crnoj Gori. Velikim trudom i zalaganjem tadašnjeg ministra pravde i ljudskih prava dr Vladimira Leposavića i njegovih saradnika i uz većinsku podršku u Skupštini Crne Gore, i to dva puta, 20. januara 2021. godine usvojen je Zakon o izmenama i dopunama Zakona o slobodi veroispovesti ili uverenja i pravnom položaju verskih zajednica. Zakon je stupio na snagu na Svetoga Savu 2021. godine.

Jerarhija i verni narod Srpske Pravoslavne Crkve, i to ne samo u Crnoj Gori, očekivali su da se, posle izmena i dopuna diskriminatornih odredbi u zakonu, pristupi i zaključivanju Temeljnog ugovora. Dijalog je započet 1. marta 2021. godine u prisustvu predstavnika Srpske Pravoslavne Crkve i 42. Vlade Crne Gore, a kao polazna osnova je korišćen tekst Nacrta Temeljnog ugovora između Srpske Pravoslavne Crkve i Crne Gore, koji je 2012. godine odobrio Sveti Arhijerejski Sinod i koji je potpisnik ovih redova, sa blagoslovom blaženopočivšeg Mitropolita Amfilohija, 24. aprila 2012. godine zvanično predao Vladi Crne Gore na čijem se čelu tada nalazio dr Igor Lukšić.

Koji je tekst korišćen kao polazna osnova?

Posle promene režima i usvajanja izmena i dopuna Zakona o slobodi veroispovesti pred pravnim timovima Srpske Pravoslavne Crkve i 42. Vlade Crne Gore je stajala obaveza da se tekst Nacrta Temeljnog ugovora od 2012. godine sagleda u kontekstu važećih pravnih normi izmenjenog i izmenjenog i dopunjenog Zakona o slobodi veroispovesti. Ne treba gubiti iz vida da su pravne norme iz Nacrta Temeljnog ugovora u potpunosti korespondirale sa pravnim normama iz Temeljnog ugovora između Crne Gore i Svete Stolice od 2011. godine, Ugovora o uređenju odnosa od zajedničkog interesa između Vlade Crne Gore i Islamske zajednice u Crnoj Gori od 2012. godine i Ugovora o uređenju odnosa od zajedničkog interesa između Vlade Crne Gore i Jevrejske zajednice u Crnoj Gori od 2012. godine. Srpska Pravoslavna Crkva nije zahtevala, a ni očekivala ni jedno pravo više od prava koja su, desetak godina ranije, ugovorima priznata Rimokatoličkoj crkvi, Islamskoj zajednici i Jevrejskoj zajednici u Crnoj Gori.

Sveti Arhijerejski Sinod je 6. aprila 2021. godine usvojio Predlog Temeljnog ugovora, a 11. aprila 2021. godine je zvanično uručen predsedniku 42. Vlade Crne Gore. Na žalost, 42. Vlada Crne Gore, i pored ogromnog narodnog očekivanja, nije zaključila Temeljni ugovor koji je prethodno zajednički usaglašen. Usledili su nemušta i posve netačna obrazloženja i obrazlaganja. Sve je podsećalo na onu tačnu izreku da ko hoće – nađe način, a ko neće – nađe izgovor! U ovom slučaju, izgovori nisu korespondirali sa činjenicama!

Malobrojni kritičari

Od onoga od koga se to najmanje očekivalo izrečeno je mnoštvo proizvoljnosti i netačnosti u vezi sa Temeljnim ugovorom, a sa javnošću su, čak, deljene i emocije da mu ”nije žao” što kao predsednik 42. Vlade Crne Gore nije potpisao Temeljni ugovor (”Dan”, 26. april 2023.g.). Ostavićemo na stranu lične emocije na koje svako ima pravo, ali priznaćemo da državniku, a posebno verniku u ovom slučaju nije mesto među malobrojnim javnim osporavateljima Temeljnog ugovora poput Draginje Vuksanović-Stanković, Lava Lajovića i izvesne Sanje Maslenjak iz Zete!

O Temeljnom ugovoru je, tokom proteklih godinu dana, izrečen određen broj neistina i neutemeljnih (pr)ocena i komentara. I početnik u pravu tu ne bi mogao da nađe valjane primedbe pravnog karaktera. Posebnu pažnju potpisnika ovih redova privukla je izjava predsednika 42. Vlade Crne Gore da je Temeljni ugovor ”priča i igra koja se vodila od strane Beograda, određenih episkopa i Demokratskog fronta”. Postoji barem deset živih svedoka od kojih je pet iz 42. Vlade Crne Gore koji mogu da posvedoče da je dijalog o Temeljnom ugovoru iniciran u Crnoj Gori od strane tadašnjeg Episkopa budimljansko-nikšićkog i administratora Mitropolije Crnogorsko-Primorske g. Joanikija, a ne od bilo koga iz (tadašnjeg) Demokratskog fronta ili bilo kog drugog episkopa iz Crne Gore ili neke druge eparhije Srpske Pravoslavne Crkve.

I ovo valja znati

Javnost treba da zna da Patrijarh srpski g. Porfirije, a ni bilo ko od episkopa Srpske Crkve iz Srbije, nije pozvao premijera 42. Vlade Crne Gore da 27. maja 2021. godine dođe u Patrijaršiju srpsku u Beogradu radi zaključivanja Temeljnog ugovora. To je jedna i jedina istina u vezi sa pripremom i organizacijom tog događaja koji je predsednik 42. Vlade Crne Gore, iz svojih razloga, od mogućeg istorijskog pretvorio u realno skandalozni.

Nije tačna ni tvrdnja da je ”u Patrijaršiji nuđen nezakonit, neustavan i nepripremljen Temeljni ugovor”. Predlog temeljnog ugovora između Crne Gore i Srpske Pravoslavne Crkve u pogledu obima prava i obaveza i usaglašenosti sa Ustavom i pravnim poretkom Crne Gore ni u čemu nije bio različit od tri ugovora koje je Crna Gora 2011. i 2012. godine zaključila sa Rimokatoličkom crkvom, Islamskom zajednicom i Jevrejskom zajednicom. Treba znati i to da je glavni pravni evet-efendija predsednika 42. Vlade Crne Gore bio dugogodišnji pravnik MUP-a za vreme SDP-ovske vladavine tim resorom čije su ”pravničke akrobacije” na svojim plećima najbolje osetili sveštenici, monasi i monahinje bez crnogorskog državljanstva !?!

Arhiva kao čuvar pamćenja

Nije tačan ni navod predsednika 42. Vlade da su ”četiri episkopa koji su nadležni za Crnu Goru 21. jula 2021. godine ugovor poslali Patrijaršiji” i da su ga tada ”usaglasili sa njim”. Prilika je da prvi put navedem da je predsednik 42. Vlade 1. jula 2021. godine pod br. 01-3685 uputio dopis Patrijarhu srpskom g. Porfiriju i uz njega jednostrano izmenjeni normativni deo Temeljnog ugovora, ali bez preambule. Dalje, 15. jula 2021. godine je pod br. 01-3945 uputio drugo pismo Patrijarhu srpskom g. Porfiriju u kome je tražio stav o njegovoj jednostrano menjanoj verziji Temeljnog ugovora – bez preambule. Tu nije bio kraj! Posle toga, 21. jula 2021. godine je pod br. 01-4051 dostavio dopis Patrijarhu srpskom g. Porfiriju u kome je naveo da ”dostavlja Temeljni ugovor sa preambulom” (naravno, jednostrano izmenjeni – prim. V.DŽ.) i da je ”sa sadržinom Temeljnog ugovora upoznao Mitropolita crnogorsko-primorskog g. Joanikija, Episkopa budimljansko-nikšićkog g. Metodija i Episkopa zahumsko-hercegovačkog Dimitrija”. Dakle, taj tekst nije prethodno ”usaglašen” sa episkopima nego su oni, kako je naveo, ”upoznati sa tekstom”. Osim toga, nedostaje među njima Episkop mileševski g. Atanasije tako da se ne radi o, kako pogrešno tvrdi, četiri nego tri episkopa!

Najbolji dokaz da 21. jula 2021. godine nije usaglašen tekst ni sa tri pomenuta episkopa jeste akt tadašnjeg novoizabranog Mitropolita crnogorsko-primorskog g. Joanikija M. br. 327-3 od 25. jula 2021. godine koji je uputio Svetom Arhijerejskom Sinodu sa ”uvrštenim i jasno obilježenim predlozima izmjena i dopuna tog teksta (predsednika 42. Vlade – prim.V.DŽ.)”. Kao što se vidi, tekst koji je 21. jula upućen Patrijarhu srpskom g. Porfiriju nije bio prethodno usaglašen sa episkopima koji, shodno odlukama Svetog Arhijerejskog Sabora Srpske Pravoslavne Crkve, imaju nadležnost na teritoriji Crne Gore. Nadam se da neću doći u situaciju da objavljujem i faksimile navedenih dokumenata! Takođe, nadam se da neću doći ni u situaciju da analiziram i zbog čega su, tokom te razmene dopisa koja se ne može kvalifikovati kao dijalog dve strane, uporno zaobilaženi Sveti Arhijerejski Sinod i Patrijarh srpski.

Temeljni ugovor nije bio planiran ni za koga personalno. Dakle, ni za predsednika 40, 41. ili 42. Vlade, a ni za, kako on tvrdi, ”nekog drugog”, na primer predsednika 43. Vlade. Temeljni ugovor je, što se Srpske Pravoslavne Crkve tiče, punu deceniju čekao Vladu Crne Gore koja bi, uz poštovanje pravnog poretka Crne Gore i crkveno-pravnog poretka Srpske Pravoslavne Crkve, prihvatila da ga zaključi. Taj istorijski događaj se dogodio na današnji dan posle desetogodišnjeg čekanja i trpljenja diskriminacije u tom pogledu. Istorija je zabeležila da četiri predsednika Vlade Crne Gore nisu htela ili smela da sa Patrijarhom srpskim zaključe Temeljni ugovor, a da je volju, hrabrost, odgovornost i čast primio na svoja pleća predsednik 43. Vlade Crne Dritan Abazović pokazujući time da su mu ljudski i demokratski principi pretežniji od funkcije predsednika Vlade! Za većinski, demokratski deo Crne Gore i punoću Srpske Pravoslavne Crkve taj datum jeste događaj od istorijskog značaja.

Učesnici procesa

Dužan sam da pomenem da su svoj doprinos u ovom civilizovanom i demokratskom procesu, u različitim fazama, a krajnje odgovorno i stručno i neprestano vodeći računa o pravnom poretku Crne Gore, u ime Vlade Crne Gore dali g. Marko Kovač, ministar pravde, g. Fatmir Đeka, ministar za ljudska i manjinska prava, g. Boris Marić, generalni sekretar Vlade, zamenik generalnog sekretara Vlade Ilir Harasani, g. Bojan Božović, sekretar Ministarstva pravde, g. Dragan Radović, direktor Direktorata za odnose sa verskim zajednicama u Ministarstvu pravde, g. Ivo Šoć i Sergej Sekulović, savetnici, predsednika Vlade, i g. Nikola Martinović, advokat. Nikako ne treba zaboraviti ni doprinos potpredsednika 43. Vlade g. Vladimira Jokovića i njegovih saradnika, kao ni svih onih poslanika Skupštine Crne Gore koji su se zalagali za zaključivanje Temeljnog ugovora i koji su glasali protiv izglasavanja nepoverenja premijeru Dritanu Abazoviću i 43. Vladi Crne Gore.

U ime Srpske Pravoslavne Crkve su u tom važnom i odgovornom dijalogu, vodeći računa o svim pravnim i crkveno-pravnim aspektima, učestvovali protojerej Igor Balaban, koordinator Pravnog saveta Mitropolije crnogorsko-primorske, advokat Dalibor Kavarić, advokat Zoran Lazarević, advokat Dragan Šoć, g. diplomirani pravnik Milan Andrić i potpisnik ovih redova.

Primer dijaloga i međusobnog poštovanja

Temeljni ugovor je danas u primeni i u Crnoj Gori i u Srpskoj Pravoslavnoj Crkvi zaslugom 43. Vlade Crne Gore i, najviše, njenog predsednika g. dr Dritana Abazovića. Nedavno je, saglasnošću strana ugovornica, formirana i Mešovita komisija za praćenje sprovođenja Temeljnog ugovora. O Temeljnom ugovoru će se, bez sumnje, i dalje pisati ili govoriti.

Temeljni ugovor između Srpske Pravoslavne Crkve i Crne Gore je, nesporno, veoma važan državno-crkveni pravni akt sui generis kojim su dodatno, konkretnije regulisani odnosi između Crkve i države. I ovaj ugovor, kao i svaki drugi, predstavlja saglasnost volja strana ugovornica, ali uz puno poštovanje državno-pravnog poretka sa jedne i crkveno-pravnog poretka sa druge strane.

Crkve i verske zajednice su u svim modernim državama duhovne institucije i pravna lica sui generis i to je, pored ostalog, potvrđeno i Temeljnim ugovorom kada je u pitanju Srpska Pravoslavna Crkva. Poštovanje crkveno-pravnog poretka i ustrojstva Srpske Pravoslavne Crkve i pravnog poretka i ustrojstva Crne Gore je osnova na kojoj je nastao Temeljni ugovor i on je u saglasnosti sa Ustavom i zakonima Crne Gore, ali i pravoslavnim kanonskim pravom i Ustavom Srpske Pravoslavne Crkve.

Srpska Crkva i njene eparhije u Crnoj Gori nisu ni tražile, a ni dobile nijedno pravo više od prava koja su ugovorima, još pre desetak godina, priznata Rimokatoličkoj crkvi, Islamskoj zajednici i Jevrejskoj zajednici. Temeljni ugovor jeste važno, ali ipak ne treba zaboraviti da Crkvu Hristovu ne konstituišu zemaljski pravni akti. Snaga Crkve je u Vaskrslom Hristu Gospodu!

Autor je protojerej stavrofor i doktor pravnih nauka

(IN4S)