„Prostorno ograničeni genocid“ – kritički osvrt na presudu Međunarodnog suda pravde iz 2007. godine

Jula meseca 1995.godine, rat u bivšoj Jugoslaviji doživljavao je svoju kulminaciju. Jedan događaj koji je nezasluženo obeležio celokupni tragični raspad bivše SFJR, izazvao je značajne posledice. Ovom prilikom ukazaće se na posledice koje je događaj u Srebrenici imao po međunarodno krivično pravo, a koje su kasnije dobilo svoje izraze i na političkom planu. Naime, događaji u Srebrenici, predstavljali su osnov ne samo za prvu primenu Konvencije o sprečavanju i kažnjavanju zločina genocida (u daljem tekstu: Konvencija), već i za nova tumačenja ovog „zločina nad zločinima“. Sa druge strane samo međunarodno pravo, odnosno ono što je od njega ostalo, te 1995.godine, nakon suočavanja sa ishodom „hladnog rata“, spremno je dočekalo novu antropologiju koju su ponudili Haški tribunal (u daljem tekstu: MKSJ) i Međunarodni sud pravde (u daljem tekstu: MSP), i nekritički prihvatilo postmoderna tumačenja i primene krivičnog dela genocid, na način koji je suprotan odredbama Konvencije. Poslednja Rezolucija o genocidu u Srebrenici u Generalnoj skupštini UN, potvrđuje dalekosežnost ovih presuda. Ali, upravo veličina presedana koji je načinjen u presudama Haškog tribunala i presudi MSP-a, daje nam za pravo i nameće obavezu za kritički osvrt na ove presude.

Presudom MSP-a, od 26. 02.2007.godine, donetoj po tužbi Bosne i Hercegovine protiv Republike Srbije, utvrđeno je da je u „Srebrenici i njenoj okolini[1]“ počinjen teritorijalno ograničen genocid. MSP je pristupio kvalifikaciji radnje - ubistava pripadnika zaštićene grupe u raznim delovima teritorije, kao i utvrđivanju postojanja specifične namere kao zahtevanog oblika mens rea, kao i utvrđivanju postojanje „jedinstvenog obrasca ponašanja“, čija je eksploracija izostala u presudi. Suštinsku činjenicu predstavljao je događaj u Srebrenici i okolini, kao jednom delu teritorije na kojoj se prema navodima iz tužbe odigravao genocid[2]. Osnovu za kvalifikovanje dela odnosno uvođenje teze o geografski ograničenom genocidu, MSP je pronašao u presudama MKSJ-a (presude u predmetima Krstić i Jelisić), koje su proklamovale tezu o geografski ograničenom genocidu, odnosno

„Pretresno veće zaključuje da međunarodni uzus dozvoljava kvalifikaciju genocida čak i kada se namera za istrebljenjem proteže samo na ograničenom geografskom području[3]“,

do opreznijeg stava prema kome:

„u tumačenju formulacije delimično uništenje grupe, Pretresno veće sa izvesnim oklevanjem sledi jurisprudenciju tribunala za Jugoslaviju i Ruandu koja dopušta karakterizaciju genocida, čak i kada se posebna namera proteže samo na ograničen geografski prostor, kao što je Opština. Pretresno veće je svesno da taj pristup može da iskrivi definiciju genocida ako se ne primenjuje oprezno[4]“.

Polazeći od činjenice da je pojam grupe u samoj Konvenciji određen na jedan opšti način, bez utvrđivanja preciznih kriterijumima šta sve spada pod grupu kao takvu, te da li svaka grupa u smislu množine pojedinaca može da predstavlja izdvojen i zaseban entitet, MKSJ je identifikaciju grupe izvršio upotrebom i geografskog kriterijuma, određujući i vršeći diferenciranje članova grupe upravo po geografskom kriterijumu[5]. Iz ovakvog određenja grupe proistekli su i zaključci o radnjama dela koje su bile usmerene ne samo na fizičku likvidaciju članova grupe, već i na uništavanje osnova kulturnog identiteta kao drugih oblika „nefizičkog uništenja grupe[6]“. Suštinsko pitanje koje određuje mogućnost primene Konvencije na uža teritorijalna ili prostorna područja predstavlja prethodno utvrđivanje pojma zaštićene grupe kod krivičnog dela genocid, odnosno određivanje zaštićene grupe određuje i prostor ali i mogućnosti primene Konvencije na uže teritorijalne ili geografske celine. U tom smislu važno je da li se zaštićena grupa određuje kao zaštićena grupa iz jednog šireg geografskog područja na kome egzistira zaštićena grupa (odnosno teritorija Bosne i Hercegovine) ili kao zaštićena grupa iz jednog geografskog područja (bosanski Muslimani iz Srebrenice). Upitan je zaključak MKSJ-a: „Nije moguće na osnovu nacionalnog, etničkog, rasnog ili verskog obeležja praviti razliku između bosanskih Muslimana koji su živeli u Srebrenici u vreme ofanzive 1995.godine i drugih bosanskih Muslimana. Jedino jasan kriterijum bi bila njihova geografska lokacija, a ne kriterijum koji je Konvencija imala u vidu[7]“.

Tragajući za prihvatljivim zaključcima MSP je pojam zaštićene grupe odredio na kriterijumu brojnosti zaštićene grupe, zasnivajući svoj stav na odluci MVS u Nirnbergu koji je genocid utvrđivao sa aspekta brojnosti:

„Pre svega, mora postojati namera da se uništi bar značajan deo određene grupe. To se zahteva zbog samo karaktera zločina genocida sa obzirom da je cilj i svrha Konvencije u celini da se spreči namerno uništavanje grupa, deo grupe koji predstavlja metu mora biti dovoljno značajan da utiče na grupu u celini[8]“.

Pitanje brojnosti grupe shvaćene kao objekat zaštite zaslužuje posebnu pažnju. Imajući u vidu da se odredbe Konvencije koje se odnose na brojnost grupe jedino mogu upotrebiti u okviru termina „u celosti ili delimično“, kao i „grupa kao takva“ može se zaključiti da je neophodno da se zauzme stav o tome koliki deo grupe koji je izložen radnjama dela može predstavljati objekt radnje genocida. Ovo iz razloga što je veoma teško utvrditi da li uništenje dela grupe može dovesti do uništenja grupe „kao takve“. Rafael Lemkin ukazuje da „delimično uništenje grupe mora imati za cilj toliko znatan deo, da to ugrožava celu grupu[9]“. U istom kontekstu Lemkin ukazuje na odnos prostora i celine zaštićene grupe i ističe da „delimično uništenje mora biti suštinske prirode, tako da utiče na celinu “ (Schabas A.W.,2000:238), odnosno „namera da se “delimično” uništi mora tumačiti kao želja za uništenjem koje “mora biti bitne prirode (…) kako bi celina bila pogođena”(Lemkin, R. 1976: 360). Na istom stanovištu je i Piter Drost kada navodi: „Nije neophodno imati nameru da se ostvari potpuno zatiranje grupe u svakom kutku zemljine kugle. Ipak, zločin genocida, samom svojom prirodom zahteva nameru da se uništi barem znatan deo određene grupe[10]“. Kaseze ne prihvata ovakvo određenje zaštićene grupe, ostajući na standardu „članova grupe “ (Kaseze, 2005:118). Na istom tragu su i navodi iz Komentara nacrta popisa zločina protiv mira i bezbednosti čovečanstva, koji navode „uništiti grupi kao takvu, znači uništiti jedan odvojen različit entitet, a ne samo nekoliko lica zbog njihove pripadnosti toj grupi[11]“. Ovom u prilog jesu u pripremni radovi Konvencije o genocidu koji takođe nisu prepoznavali geografski kriterijum kao relevantan.

U predmetima Baglišema i Samanze Međunarodni krivični sud za Ruandu (za razliku od zaključka istog suda u predmetu Akaješu u kome se prihvata i namerno ubistvo jednog jedinog pripadnika zaštićene grupe kao genocid[12]) utvrđuje da „namera o uništenju grupe mora biti usmerena, u najmanju ruku, protiv suštinskog dela grupe[13]“. MKSJ u predmetu Krstić, u jednom delu relativizuje stav Međunarodnog vojnog suda u Nirnbergu: „Broj pojedinaca koji su meta treba proceniti ne samo u apsolutnom smislu, već i u odnosu na ukupnu veličinu čitave grupe. Pored brojčane veličine dela koji predstavlja metu, istaknutost tog dela u okviru te grupe može biti korisna u tom smislu. Ako konkretan deo grupe predstavlja simbol ukupne grupe ili je bitan za njen opstanak, to može da ide u prilog zaključku da se taj deo kvalifikuje kao suštinski u smislu člana 4. Statuta[14]“. Međutim, MSP iako prihvata kriterijum „suštinskog uticaja na celinu grupe[15]“, u narednim delovima presude prihvata mogućnost da „se može utvrditi da je izvršen genocid onda kada postoji namera da se uništi grupa u okviru geografski ograničenog područja.[16]“. Ovom stavu suprotstavljen je stav MSP-a da kao ključan kriterijum predstavlja „uticaj na celinu grupe[17]“.

Presuda MSP iz 2007.godine, uvodeći „teritorijalno ograničeni genocid“ omogućava da se u potpunosti izmeni suština pojma „zaštićena grupa“, spuštajući zaštićenu grupu na nivo pojedinca, pripadnika zaštićene grupe na jedan uži teritorijalni prostor. Ovakvo „umanjivanje“ odražava se nužno i na zahtevani mens rea, koji se kod ovog krivičnog dela svodi na dolus specialis. Umanjivanje prostora po vertikali kod dela genocid ne samo da može dovesti do teritorijalno ograničenog genocida, već ide i dalje i može omogućiti stvaranje beskonačnog niza radnji koje se sve odreda mogu okvalifikovati kao genocid. U tom smislu ovakvo shvatanje o mogućnosti postojanja „geografski ograničenog genocida“ omogućava da se (za potrebe svakog sudskog postupka per se) kreira nova zaštićena grupa po osnovu uže prostorne pripadnosti, što predstavlja svojevrsni reduction ad absurdum. Pri tom argumentacija koju je koristio MSP u vidu kriterijuma „područja delovanja i kontrole počinoca dela“ iako pozajmljena od MKSJ, ne daje potpun odgovor na opasnost koja se nadvija nad tretiranjem genocida kao pojave lokalnog karaktera. Presuda MSP-a u suštini omogućava uvođenje novih zaštićenih grupa koje ekcplicitno ne poznaje Konvencija, kreirajući široko polje za slobodnu sudijsku ocenu. Navedeno ukazuje koliko je važno i nephodno, pristupati tumačenju Konvencije stricto sensu, kako bi se sadržinski zadržala osnovna obeležja dela genocida i sprečilo neograničeno proširenje pojma genocida, mimo sagledavanja objekta zaštite, objekta radnje, sve u sklopu mes rea i astus reus.

Poslednji izazovi pred međunarodnim krivičnim pravom, u smislu utvrđivanja odnosa između prostora i odgovornosti za međunarodna krivična dela (pri čemu je presuda MSP-a iz 2007.godine, tek jedan od pokazatelja) ukazuju na postojanje „belih polja“ u krivično pravnim doktrinama poput ideja o „geografski ograničenom genocidu“ a koji već ima svoj novi nusprodukt u vidu „selektivnog genocida[18]“. Genocid ne predstavlja sredstvo da se dođe do cilja, već cilj sam po sebi (teško je delo genocida opravdati vojnim potrebama ili ciljem oružanog sukoba). Možda je vreme da se poznat Klauzevicov zaključak proširi, da upravo dela kao što su genocid, agresija, zločin protiv čovečnosti i ratni zločini predstavljaju nastavak politike drugim sredstvima, a ne oružani sukob sam po sebi. Ovo posebno imajući u vidu dva protivrečna i paralelna procesa u okrilju novovekovnog humanizma, koji se ogledaju u znatnoj normativnoj aktivnosti usmerenoj ka inkriminisanju kršenja normi međunarodnog humanitarnog prava, sa jedne, i tendenciju nesmetanog razvoja „totalnog rata“, sa druge strane.

Navedena presuda u predmetu Krstić, kao i presuda MSP-a otvorila je više pitanja nego što je ponudila odgovore. Polazeći od činjenice da je pojam grupe u samoj Konvenciji određen na jedan opšti način, bez utvrđivanja preciznih kriterijumima šta sve spada pod grupu kao takvu, te da li svaka grupa u smislu množine pojedinaca može da predstavlja izdvojen i zaseban entitet, Haški tribunal čak identifikaciju grupe vrši upotrebom i geografskog kriterijuma, određujući i diferenciranje članova grupe upravo po geografskom kriterijumu[19]. Iz ovakvog određenja grupe proistekli su i zaključci o radnjama dela koje su bile usmerene ne samo na fizičku likvidaciju članova grupe, već i na uništavanje osnova kulturnog identiteta kao drugih oblika „nefizičkog uništenja grupe[20]“.

Zločin bez kazne: 32 godine od stradanja Srba u Bratuncu

Teorijska razmatranja i pokušaji definisanja „grupe kao takve“ predstavljaju konstantu, ne samo od usvajanja Konvencije o sprečavanju i kažnjavanju zločina genocida, već i pre toga. Naravno, sa ekspanzionističkim konceptom ljudskih prava, i pojam grupe zahtevao je nova čitanja što je izazvalo nove dileme. U tom smislu jasno je da se pojam grupe u odnosu na vreme usvajanja Konvencije izmenio, tako da je danas moguće identifikovati više različitih oblika grupa koje se zasnivaju na identitetskim osnovama. Značajnu novinu predstavljaju stanovišta da se genocid u pogledu namere može zasnovati i u odnosu na jednog pripadnika grupe. Ovo je dodatno usložilo inače kompleksan poduhvat identifikovanja grupe kao takve u svakom slučaju u kome se raspravlja o genocidu. Stanovište o „ljudskoj grupi“ kao objektu zaštite, nije pogrešno. Ali, nije ni dovoljno! U tom smislu vredna je razmatranja i potreba da se izvrši revizija Konvencije o sprečavanju i kažnjavanju zločina genocida, posebno u delu u kome se vrši identifikacija grupe. Događaji u Srebrenici danas dvadeset godina kasnije predstavljaju ne samo priliku za suočavanje sa prošlošću, već i sa suoačavanje sa pravnim posledicama koje je ovaj događaj kroz jurisprudenciju Haškog tribunala i MSP-a ostavio, a koja zaslužuju kritički osvrt i dalja proučavanja.