Eparhija žička - osam vekova svetosavskog kontinuiteta

 Protojerej-stavrofor dr Velibor DŽomić, ŽIČKA CRKVENA POVESNICA (D. Danilović, G. Gavrić, Žička Eparhija – osam vekova svetosavskog kontinuiteta – istorija, manastiri, crkve)

Monografija je objavljena povodom velikog jubileja – 800 godina autokefalnosti Crkve Hristove u Srpskom Svetosavskom narodu Božjem, koji je istovremeno i osmovekovni jubilej Žičke arhiepiskopske dijeceze. Ne treba gubiti iz vida da je Eparhija Žička zapravo prva episkopija Svetoga Save i eparhija u kojoj je on bio prvi nadležni Arhijerej. Eparhija Žička, prema sačuvanom diptihu svetosavskih episkopija iz Hilandarske povelje, danas sa Episkopijama Zetskom, Humskom, Dabarskom, Hvostanskom Budimljanskom, Topličkom i Moravičkom takođe proslavlja svoj osmovekovni svetosavski jubilej. One su, kroz Arhiepiskopiju u Žiči, osmovekovni svedok duhovne zrelosti Srpskog naroda Božjeg i nerazorivi temeljci naše vere u Vaskrslog Hrista, ali i duhovnosti, pismenosti, umetnosti i kulture.

Namere koautora i izdavača je objasnio Episkop Justin u svom uvodnom slovu (str. 17-18). Naime, povod za objavljivanje monografije jeste veliki jubilej, ali kroz sećanje na naše Svete Pretke i njihova velika dela koja su u kontinuitetu obeležila ne samo svoju epohu nego i čitavu našu istoriju (str. 17). Eparhija Žička ovim delom ”želi da istakne značaj ideje kontinuiteta i temama srpske duhovnosti i državnosti” (str. 17). Na kraju, ali ne kao poslednje, Eparhija Žička je ovu knjigu prinela i kao skromno uzdarje našem prvom Arhiepiskopu Srpskih i Pomorskih zemalja Savi i Stefanu Nemanji – Prepodobnom Simeonu Mirotočivom (str. 18).

Monografije poput ove su do sada kod nas uglavnom pisane i pripremane za naše velike manastire, ali se ovom monografijom otišlo dalje od toga, jer se pred čitaocem nalaze pažljivo ispisani redovi o istoriji, manastirima i crkvama Eparhije Žičke i to u granicama njene današnje kanonske jurisdikcije.

Teško je, posle 8 vekova i toliko istorijskih izvora i literature, nešto novo reći čak i za prosečnog čitaoca o Studenici, Žiči i drugim starodrevnim svetinjama Eparhije Žičke. Monografija je vrlo interesantna u metodološkom smislu. Iako je reč o značajnom delu u našoj Crkvi, i to po sadržini, obimu i izgledu monografije, mora se istaći da njome nije iscrpljena celokupna istorija Eparhije Žičke. Ni koautori, kako se vidi, nisu imali tu ambiciju. Njihov cilj, očevidno, nije bio da pripremaju Šematizam Eparhije Žičke, jer je on već objavljen u specijalnom izdanju kalendara ”Crkva” za 2019. godinu. Nisu, razume se, ni mogli da napišu celokupnu istoriju Svetosavske Eparhije Žičke, jer je ona sigurno mnogo šira, dublja i slojevitija od onoga što se pred nama našlo u poglavlju pod naslovom ”Osam vekova Manastira Žiče, sedišta Arhiepiskopije i Eparhije” iz pera Dragoljuba Danilovića. Nesporno je da istorija Eparhije Žičke zahteva više tomova knjiga.

Mi još uvek, na žalost, nemamo zvaničnu višetomnu istoriju naše pomesne Crkve, makar u obimu i po naučnoj metodologiji koja je demonstrirana u osmotomnoj ”Istoriji Srpskog naroda”. U ovom slučaju, pred autorom prvog, istorijskog poglavlja je bio znatno teži zadatak od zadatka autorke drugog, istorijsko-umetničkog poglavlja. Jer, pred autorom prvog poglavlja su se istovremeno našle tri važne i velike teme – Manastir Žiča, Arhiepiskopija Žička i Eparhija Žička. Dakle, tri velike i vrlo povezane osmovekovne istorije na jednom mestu. Iz tog razloga, nije bilo jednostavno napisati tri velike istorije u jednoj kako zbog funkcionalne crkvene različitosti, tako i zbog funkcionalne crkvene povezanosti i isprepletanosti gotovo do sraslosti. I zato ova knjiga nije konačna reč o Manastiru, Arhiepiskopiji i Eparhiji – u Žiči. Jer, bez obzira na sve, mora se razlikovati manastir kao svešteno opštežiteljno obitalište monaštva (sve do posle Drugog svetskog rata – muškog, a od tada do danas, nešto preko 50 godina, ženskog manastira) sa svojom istorijom, zatim, sedište Arhipiskopa Žičkog i centar Arhiepiskopije sa svojom istorijom i, potom, sedište Episkopa Žičkog i sedište Episkopije sa svojom istorijom.

Monografija je sastavljena iz dve celine. U prvoj, kraćoj, pod naslovom ”Osam vekova Manastira Žiče – sedišta Arhiepiskopije i Eparhije”, čiji je autor Dragoljub Danilović, na pedesetak stranica (str. 21-77) je opisan istorijat od osnivanja Arhiepiskopije Žičke do proglašenja Pećke Patrijaršije, zatim od proglašenja Pećke Patrijaršije do propasti srpske države, od prvog obnovljenja Pećke Patrijaršije i položaja Užičke (Žičke) Eparhije od 1557. do 1878. godine, potom o Eparhiji Žičkoj od Episkopa Kornilija (Stankovića) 1883. godine do završetka Velikog rata 1918. godine, zatim o stanju i položaju Eparhije Žičke u Kraljevini Jugoslaviji i Episkopu Nikolaju (Velimiroviću), potom o periodu nemačke okupacije i prvim posleratnim godinama i od prvog poratnog Episkopa Žičkog Germana do današnjeg Justina.

Od posebnog je značaja ukazivanje na gotovo zaboravljenu istorijsku činjenicu da je Žiča kroz istoriju, i posle premeštanja sedišta Arhiepiskopije i, potom, Patrijaršije u Peć, i dalje nazivana Patrijaršijom. Jedan od dokaza za to jeste i čuvena Esfigmenska povelja despota Đurđa Brankovića iz 1429. godine. Naziv Žička Patrijaršija je korišćen i za vreme despota Stefana Lazarevića.

Obim monografije i ono što u njoj, iz objektivnih razloga, nije dobilo svoje mesto potvrđuju, zapravo, koliko je bogata i slojevita, ali i slavna, časna i mučenička istorija Eparhije Žičke. I ako bi se o pojedinim sadržajima prvog dela monografije moglo diskutovati zbog isprepletanosti istorijata manastira, Arhiepiskopije, najpre u Žiči, pa u Peći, potom Patrijaršije, do prvog i drugog njenog ukidanja, za novovekovni istorijat Eparhije Žičke pod njenim različitim nazivima kroz vekove se to ne može reći. Autor nas je proveo kroz najvažnije mene i promene koje su se desile tokom osmovekovnog istorijskog trajanja ovog sveštene Episkopije koja je više puta, uglavnom zbog neprilika, menjala svoj naziv i sedišta. U centru te naše priče je svešteni stožer Episkopije – Manastir Žiča – sedmovrata Svetinja i ”najlepša srpska priča”, kako je govorio Sveti Vladika Nikolaj.

Posebno su dirljivi podaci o brizi i ljubavi ne samo crkvenih velikodostojnika, sveštenoslužitelja i monaha nego i srpskih narodnih poslenika za Manastir Žiču i Eparhiju Žičku. O tome, na primer, svedoči i inicijativa 20 poslanika Narodne skupštine Kraljevine Srbije od 20. maja 1884. godine  za promenu naziva Eparhije Užičke u Eparhiju Žičku (str. 56). U inicijativi je navedeno da je ”u doba Nemanjića, u vreme srpske slave, veličine i moći, Manastir Žiča bio najslavniji, najvažniji i najznačajniji naš spomenik. U ovom manastiru venčali su se svi srpski kraljevi osim cara Dušana. U ovom manastiru bila je episkopija i Arhiepiskopija bez prekida od Sv. Save, pa do Dušana, koji je premestio Arhiepiskopiju odatle u Peć. Eparhija u to doba zvala se žička. Odatle Sveti Sava rasprostirao je proslavu po narodu srpskom. Sa propašću srpske države porušen je, pokvaren i zapušten ovaj spomenik Manastir Žiča. Propašću njenom zbrisane su i uspomene naše slave i veličine, pak je promenjen i stari naziv eparhije. Mesto da je ostao naziv ”Žička Eparhija” – danas se zove ”Užička”. Da bi oživeli ovu našu staru uspomenu, da bi vaskrsli važnost i slavu ovog našeg spomenika mi predlažemo: da se naziv ”Eparhija Užička” zameni sa nazivom ”Eparhija Žička” (str. 56/57).

Narodna skupština Kraljevine Srbije je 13. juna 1884. godine prihvatila inicijativu 20 narodnih poslanika na čelu sa Urošem Kneževićem. Od tada do danas, u upotrebi je stari, izvorni, svetosavski naziv ove episkopije.

Ono što se nameće kao zaključak, nakon čitanja prvog dela monografije, jeste da sa pisanjem celovite istorije Eparhije Žičke treba nastaviti i to posebno u delu koji se tiče znamenitih duhovnika – sveštenika i sveštenomonaha, igumanija manastira, a posebno Sveštenomučenika i Novomučenika. Svakako, na prvom mestu treba dodati i Svete iz roda našega koji su, neposredno ili posredno, vezani za Eparhiju Žičku. Sve to govori da štivo koje je pred nama nije poslednja reč o istoriji Eparhije Žičke, a što nije ni bila ambicija uglednog kraljevačkog gimnazijskog profesora istorije dr Dragoljuba Danilovića.

U drugom, većem delu monografije, čiji je autor Gordana Gavrić, obrađeno je sakralno nasleđe Eparhije Žičke – crkve i manastiri koji imaju spomeničku i kulturnu vrednost od sveopšteg značaja. Metodologija ovog poglavlja je besprekorna. Naime, u Eparhiji Žičkoj danas,  danas ima preko 200 crkava i kapela i 28 manastira, kao i veliki broj crkvišta i manastirišta. Naravno, pred autorkom je bio težak zadatak u tom pogledu. Od toliko stotina hramova, Gavrićeva je obradila one najvažnije i najznačajnije na području današnje jurisdikcije Eparhije Žičke. Rad je podeljen u osam celina i to: Manastir Studenica i crkve studeničkog sliva (Studenica, dve Savine isposnice, Pridvorica, Dolac, Trnjaci, Palež, Vrh, Žaleznica, Kosurići, Milići, Ostatija i Dajići); Manastir Žiča i crkve u okruženju (Žiča, Kamenac, Gračac, Kraljevo, Vrdila, Cvetke, Vrba i Vrnjačka Banja), Manastir Gradac sa okolinom (Gradac, Baljevac, Stara Pavlica, Nova Pavlica, Šumnik, Brvenik, Trnava i Rudno), Bogorodica Gradačka i crkve u okruženju (Čačak, Nikolje, Sveta Trojica, Blagoveštenje Ovčarsko, Sretenje, Ježevica, Vujan, Trnava, Godovik, Goračići, Prilipac, Gornja Dobrinja, Stjenik i Miokovci), Manastir Vraćevšnica i crkve rudničko-takovskog kraja (Vraćevšnica, Borački krš, Ješevac, Takovo, Ljutovnica, Savinac, Pranjani, Brusnica, Gornji Milanovac i Gornji Banjani), Crkva Svetog Ahilija i obližnji hramovi (Arilje, Kovilje, Klisura, Brekovo, Brezovica, Kosovica i Ivanjica), Bela Crkva Karanska i hramovi zlatiborskog kraja (Karan, Uvac, Dubrava, Sevojno, Sirogojno, Stapari, Dobroselica, Donja Jablanica, Užice i Seča Reka) i Manastir Rača i okolni hramovi (Rača, Dub i Rogačica). Broj hramova i manastira sa velikom kulturnom vrednošću na prostoru Eparhije Žičke je bio veći do obnavljanja Eparhije Kruševačke u jesen 2010. godine, jer su Arhijerejska namesništva Trsteničko i Župsko ušla u sastav te Eparhije.

Dakle, pred čitaocima je divna, izuzetnim jezikom i stilom napisana, povesnica o 72 srpska manastira, crkve, isposnice i crkvišta koje se odlikuju izuzetnim spomeničkim vrednostima i koje su pojedinačno proglašene za kulturna dobra. Autorka je na znalački način, uz prepoznato iskustvo i renome kao jedne od naših najboljih današnjih  poslenika u oblasti istraživanja, proučavanja, obnove i zaštite srpskog kulturnog nasleđa, samo potvrdila svoje ogromno znanje i gotovo podvižničku posvećenost ovoj temi.

Ni na deo koji se odnosi na sakralno nasleđe današnje Eparhije Žičke, zaključuje se po pristupu, nije stavljena tačka. I zato treba nastaviti rad na ovom pregnuću kroz istraživanje i opis svih hramova, starijih i novijih, u Eparhiji Žičkoj.

Literatura koju su koautori koristili prilikom pisanja tekstova za monografiju je, takođe, značajna za savremenog čitaoca, ali i za buduće istraživače. Bez sumnje, reč je o svojevrsnoj bibliografiji Eparhije Žičke i može koristiti kao osnova za jedan budući rad na tu temu. Od posebnog je značaja i to što je, tokom pripreme teksta monografije, korišćena arhivska građa iz Arhiva Srbije u Beogradu i Eparhije Žičke u Kraljevu, koja se po najvišim arhivističkim standardima sređuje od izbora Episkopa Justina za Episkopa Žičkog 2014. godine. Korišćeno je i preko 150 bibliografskih jedinica. Objavljeno je više od 130 fotografija manastira i crkava, 60 fresaka i ikona, kao i desetak istorijskih dokumenata.

Monografija o Eparhiji Žičkoj može i treba da podstakne da se ovakve monografije pripreme i objave u svakoj od naših Eparhija, prvenstveno u onim i o onim koje je ustrojio Sveti Sava 1219. godine i kasnije. Takav rad i pristup može da bude od velike koristi za buduću sabornu, crkvenu višetomnu istoriju naše Pomesne Crkve od Arhiepiskopije Žičke do Pećke-Srpske Patrijaršije. Iz tog razloga, ovo pregnuće koautora i Eparhije Žičke kao izdavača ima i posebnu vrednost koja prevazilazi i nadilazi okvire današnje, prve po časti, Episkopije Svetoga Save.

Čitanjem stranica ove knjige, po ko zna koji put se dolazi do zaključka da je iz Eparhije Žičke, zapravo, poteklo i proširilo se sve što je bilo i ostalo sveto i čestito u našem narodu. To potvrđuje sveukupno istorijsko iskustvo Srpskog naroda i naše Crkve. Možda toga danas, posle višedecenijskog lutanja, nismo svesni u dovoljnoj meri. Osim toga, istorija Arhiepiskopije i Episkopije Žičke nas i u ovo vreme, posebno preko stranica ove knjige,  podseća na neosvojivost i nedeljivost Žiče i Peći, Arhiepiskopije i Patrijaršije, Kosova i Metohije od vascelog Srpstva. Jer, nema Peći bez Žiče niti Žiče bez Peći.

Knjiga zaslužuje svoje mesto u svakoj biblioteci. Autori su se ovom knjigom upisali u bogatu istoriju Eparhije Žičke. Ova knjiga će, kako vreme bude prolazilo, sve više dobijati na značaju, jer će biti od velike koristi sveštenicima i vernicima, ali i naučnim poslenicima.

Idući Savinim hristonosnim putem, Eparhija Žička je na najbolji način posle molitve, dakle pisanom rečju, prinela uzdarje veri, podvigu, istrajnosti, žrtvi i pregalaštvu naših slavnih i svetih predaka. Monografija o Eparhiji Žičkoj ostaje kao jedan od trajnih spomenika proslave osmovekovnog jubileja naše Svetosavske Crkve i svedok stare srpske slave. Nikada ne treba zaboraviti reči Svetoga Vladike Nikolaja o Manastiru Žiči i Episkopiji Žičkoj: ”Odavde je nauka blistala, odavde su kraljevi dobijali pouke, ovde su dolazili kraljevi, arhiepiskopi i episkopi, ovde se daju veliki vodeći primeri, koji su za moral i jedinstvo društva i Crkve”. Ovom knjigom se, kako su pisali srpski poslanici u XIX veku oživljava stara uspomena, vaskrsava važnost i slava svetosavske Eparhije Žičke, ali i Svetosavske Crkve.

(Eparhija žička)