Proizvođenje nesigurnosti - kako je militarizacija dovela u opasnost Ameriku

(Foreign Affairs, Nov-Dec. 2010)

Vreme je za odlučujuće pitanje koje je malo ko od vladinih činovnika ili političara u Sjedinjenim Državama spreman da postavi: da li je to bila užasna greška što su Sjedinjene Države izgradile širom sveta skoro nepovratni sistem od preko 1.000 vojnih baza, stanica i osmatračnica. Sistem je smišljen da ojača nacionalnu bezbednost, ali šta ako je on u stvari postigao suprotno, upravo izazivajući konflikt i stvarajući zapravo nesigurnost koju je trebalo da spreči?

Najubedljiviji argumenti da se ospori taj sistem baza po celom svetu su politički i praktični. Američke vojne baze su izazvale zabrinutost, neprijateljstvo i strah od Sjedinjenih Država i dovele do uzaludnih, nepotrebnih, beskorisnih i poražavajućih ratova u Avganistanu i Iraku, a sada izgleda da prizivaju pojačanu intervenciju SAD u Pakistanu, Jemenu i na rogu Afrike. Napadi 9. septembra, prema izjavama samog Bin Ladena, bili su izazvani „blasfemijom“ postojanja vojnih baza na svetoj teritoriji Saudijske Arabije. Sistem baza po celom svetu, izgleda, dovodi do toga da se upravo izaziva i intenzivira nesigurnost koja je trebalo da opravda njihovo postojanje.

Slučajna imperija

Sadašnji globalni razmeštaj američkih vojnih kontingenata izgleda da nije posledica svesnog planiranja, niti je stvoren nesmotreno. Delimično, to je prirodni rezultat birokratije koja je ostala netaknuta. Posle završetka Drugog svetskog rata nepromišljeno razoružavanje američkih ratnih snaga zaustavljeno je samo zbog izbijanja hladnog rata. Američka intervencija u Vijetnamu dovela je do toga da se rašire baze po Jugoistočnoj Aziji, ali posle poraza u Vijetnamu, američka armija bila je odlučna da se više ne meša u razne pobune i brzo se usmerila na reorganizaciju i obučavanje za ono što se još uvek smatra njenom primarnom misijom: klasičan rat u Evropi u slučaju sovjetske invazije. To je verovatno dovelo do briljantnog blickriga protiv Iraka u Prvom zalivskom ratu, koji je vođen po Pauelovoj doktrini podrške naroda, ogromne snage, usredsređivanja na ciljeve i brzog povlačenja.

Globalno raspoređivanje snaga i intelektualna racionalizacija nastala je kao fenomen obnovljenog poverenja u vojsku. Za vreme Klintonove administracije Sjedinjene Države su izbegavale strane vojne intervencije sve dok rat u bivšoj Jugoslaviji nije izazvao drugu kratku uspešnu američku NATO operaciju. Pentagon je iskoristio priliku da proširi svoju ulogu i zauzme birokratski “nenastanjenu” teritoriju na kojoj je vladalo bezvlašće – kao i da postavi novu bazu - na Kosovu.

Kao što piše Dajna Prist (Dana Priest) u svojoj knjizi Misija, širenje baza po svetu prošlo je uglavnom bez pažnje štampe i javnosti. Uvek dobro finansirana vojska bila je dostupna predsedniku kad god bi nedovoljno finansirane diplomatske službe i CIA ponudile nemaštovite i neprikladne odgovore u trenucima kada je izgledalo da je potrebno hitno delovati u međunarodnim odnosima. Ponuđena vojna rešenja izgledala su dobra, brza i odgovarajuća, a vojne snage bila su spremne da izvrše naređenja bez pogovora. Tako su stvorilii i u domaćoj i u međunarodnoj javnosti sliku američke moći i svetske prevlasti.

To je prirodno dovelo do jačanja uloge vojske u američkoj spoljnoj politici. Američka Centralna komanda u Tampi, na Floridi, u to vreme predvođenja autoritativnim i ambicioznim generalom Antonijem Cinijem (Zinni), dobila je mogućnost da preuzme odgovornost za nevolje na Bliskom istoku. Od tada je sistem regionalnih komandi uspostavljen i za druge delove sveta sa individualnim komandantima, osobljem za planiranje i operativnim mogućnostima. Tako su se pojavili američki prokonzuli – dobro finansirani i nezavisni moćni regionalni „glavnokomandujući“ („CNCS“) – koji su sarađivali direktno i sa političkim i sa vojnim vlastima u regionu za koji su odgovorni. Uskoro su postali uticajniji od američkih ambasadora i tako su se prema njima odnosile regionalne vlasti kao i legitimni predstavnici SAD. To je imalo odlučujući uticaj na promene u delovanju američke spoljne politike. Stejt Departmant i diplomatija izgubili su uticaj, a u samom vojnom sistemu komandanti odgovarajućih službi našli su se u situaciji da im se dužnosti svedu na neslavnu administraciju, trening i nabavke umesto njihove tradicionalne uloge aktivnih komandanata.

Dolaskom administracije DŽordža V. Buša izazov za američku vojsku predstavljao je Državni sekretar za odbranu Donald Ramsfeld koji je bio odlučan u nameri da oslobodi „civilnu kontrolu vojske“ od onog što je on smatrao prenaduvanom i ogromnom neefikasnošću pentagonske birokratije. Štaviše, on je video i druge unutrašnje neprijatelje njegovoj vlasti: provere od strane Kongresa i sudstva; sam Stejt Departman i CIA, koje je on smatrao slabima; kao i, po njegovom mišljenju, komandante Združenih snaga koji nisu bili spremni na rizik.

Američka invazija na Avganistan 2000, sa unapređenom tehnologijom jedinica za specijalne operacije, vazduhoplovstvom, i uz podršku Severne alijanse predvođene Tadžicima, to je predstavljalo ono što je Ramsfeld zamišljao da će biti budućnost ratovanja. Ramsfeld je držao u svojoj kancelariji sliku američkog oficira u uniformi Specijalnih snaga kako galopira preko avganistanske visoravni, verovatno usmeravajući vazdušni napad B-52 i domaćih saveznika protiv Talibana.

Postinvazioni haos u Iraku, koji je usledio posle uspešnog „šoka i straha“ prilikom zauzimanja Bagdada, ostavio je zemlju i njen oporavak potpuno u rukama Ministarstva odbrane. Moguće je da je verzija klasične protivpobunjeničke prakse – ponovo napisana i upotrebljena kao doktrina od strane armije – zajedno sa plemenskim grupama koje su pomagale u borbi protiv pobunjenika i usredsređena akcija trupa 2007, stvorili uslove za opšte izbore u martu 2010. Ali stabilna vlada još nije uspostavljena.

Petreusov protivpobunjenički program do sada je bio primenjen u Avganistanu ali bez vidljivog uspeha. S namerom da postepeno „očiste i održe“ teritoriju koja je pod kontrolom talibana, međunarodne snage bile su u stanje da završe prvu fazu ali nesposobne da održe osvojenu teritoriju i zaustave ponovnu infiltraciju pobunjenika – i tako spreče povratak talibana na vlast.

Neuspesi vašingtonskih napora u akciji protiv pobunjenika u Avganistanu postali su opštepoznati američkoj javnosti u aprilu prošle godine kada su se američke snage povukle iz Korengalske doline u istočnom Avganistanu. Napuštanje glavne baze i pet satelitskih stražarskih mesta usledilo je iz istih razloga i u dve druge regije tokom 2007. i 2008. Njujork tajms objavio je tada tu priču, napominjući da su američke snage bile tamo tokom pet godina i da su na tom mestu izgubile 42 vojnika.

Kada su Amerikanci tamo stigli 2005, ljudi koji žive u toj dolini imali su malo veze sa ratom. „Ponekad bi neki taliban ili pripadnik Al Kaide tuda prošao“, rekao je major DŽejms Fasel (Fussel) u studiji koju je objavio povodom toga, „ali ljudi iz te doline sigurno nisu pripadali pobunjenicima.“ Prisustvo američke vojske istog trenutka ih je pretvorilo u pobunjenike, ne zato što su prihvatali Talibane, nego zato što nisu želeli stranu okupaciju. General Stenli Mek Kristal, koji je naredio evakuaciju, rekao je za Njujork tajms 15. aprila da je zauzimanje osmatračnica u toj dolini pre dovelo do toga da ti ljudi postanu pobunjenici nego do toga da oni budu pobeđeni.

Kao i u slučaju Korengala američki sistem globalnih baza bio je postavljen da u svetu odbrani ono što se smatra američkim interesima, i da upravlja globalnim intervencijama (ili, zapravo, ako to od njih bude zatraženo da vode svetski rat). To je sistem ustanovljen da spreči rat, ali od samog početka on je omogućio sredstva, povoljne prilike i podsticaje za američke vojne intervencije u stranim zemljama.

Mitski sukob

Samjuel Hantington privukao je svetsku pažnju 1993. napisavši da „sledeći svetski rat“ neće biti sukob između država nego između civilizacija. Primer koji on navodi je rat između Zapada i islamske civilizacije za globalnu dominaciju. On predviđa da će se Arapi (prema njegovoj terminologiji „islamska civilizacija“) boriti protiv Sjedinjenih Država („zapadne civilizacije) jer veruju da Sjedinjene Države predstavljaju glavnu pretnju islamskoj religiji i društvu – uprkos činjenici da su velika većina muslimana Azijati i Afrikanci koji imaju malo razloga da se uključe u arapske svađe. Rekao je takođe da će kineska („konfučijanska“) civilizacija podržavati Arape i biti im saveznik, snabdevajući ih oružjem i municijom.

Njegovo predviđanje pokazalo se pogrešno – kao što je to bio i sličan argument američkog predsednika DŽordža V. Buša 2001. da je mržnja protiv slobode za koju se zalaže Zapad podstakla radikalne islamiste na napadnu SAD. U stvari, porast radikalizma i sve veća podrška za povratak na šerijatsko pravo, sa povratkom na izvorno učenje Kurana, nastupio je usled ozbiljne krize unutar islama. Ciljevi islamističkog pokreta su da pročisti islam i postupanje muslimana u praktičnom životu i da ukloni zapadnjački uticaj – a ne da pokori Zapad.

Oživljavanje islama u modernim muslimanskim društvima u mnogome je slično političkom nacionalizmu, ali bez i jedne nacionalne osnove. Iako je islamski svet uvek sebe smatrao duhovnom zajednicom na čijem čelu su verski lideri, kada je ta zajednica ugrožena, to dovodi do političkog otpora. Oživljavanje islama je isto tako rezultat šire kulturne krize islama koja je povezana sa gubitkom njegovog vodećeg položaja u Mediteranskoj civilzaciji koju je islam držao pod okupacijom od ranog Srednjeg veka do Renesanse.

Taj gubitak nije bio posledica vojnog poraza nego pre unutrašnjih istorijskih snaga, kako u islamskom tako i u Zapadnom svetu – u čemu je značajnu ulogu odigralo razdvajanje religioznog i političkog autoriteta na Zapadu (papa i vladar, svako sa legitimitetom u svom carstvu) i distinkcija do koje je došlo između teologije i filozofije na hrišćanskom, aristotelovskom Zapadu. Razvoj koji je usledio posle ta dva događaja omogućio je sekularni racionalizam i nauku posle Renesanse i za vreme Prosvetiteljstva, kao i zapadnu sekularnu državu. Ortodoksni islam ostao je, i ostaje, u potpuno religioznom intelektualnom univerzumu.

U Al Kaidi se sjedinjuju različiti faktori: oživljavanje fundamentalističke misli u islamu, poraz napora arapskih država da uspostave uspešnu ujedinjenu „arapsku naciju“ u vremenu između ratova, kao odgovor na propast Otomanskog carstva u Prvom svetskom ratu, posleratnu preraspodelu istočnog Mediterana između Britanske imperije i Francuske, i kontroverznu podelu Palestine i formiranje Izraela.

Američka politika posle Drugog svetskog rata učinila je Saudijsku Arabiju i Iran svojim štićenicima i smatrala je normalnim da je islam jedan prevaziđen oblik života, predodređen da bude zamenjenjen nekom vrstom modernizacije kakva sada postoji na Zapadu. To verovanje zasniva se na važnoj pretpostavci kako sve civilizacije napreduju prema zajedničkom cilju, a da su SAD i njeni saveznici najviše napredovali u tom procesu.

To se pretpostavlja zato što nauka i tehnika napreduju, kao što se isto tako razvija i kultura i politički sistemi. Ali okrutni Rim uzdigao se na razvitku velike grčke civilizacije, a i Rimu i Grčkoj prethodile su sofisticirane kulture Egipta, Mesopotamije i Persije. Biblija je ta koja je uvela shvatanje istorije kao progresivnog procesa koji vodi prema spasonosnom zaključku koji bi dao značenje svemu što je prethodilo. To je dalo osnovu da se formira sekularizam koji se razvio za vreme i posle Prosvetiteljstva. Slično shvatanje zavladalo je i u američkoj spoljnoj politici od vremena Vudrou Vilsona. Verovanje da SAD treba da širi demokraiju po svetu (verovanje koje je i američki sekretar za odbranu Kondoliza Rajs predstavila pre dve godine) bilo je, delimično, odgovorno za ogromno širenje vojnog uticaja u američkoj vladi i političkoj kulturi zemlje. Međutim, ne može se razumna spoljna politika SAD zasnivati na pretpostavci da su sadašnja moć i mesto u međunarodnoj politici prirodni vrhunac društvenog, socijalnog i političkog razvitka. Grci, koji su ponešto znali o tome, zvali su to “hibris”.

Novi militarizam

Istoričar Endrju Bačević (Bachevich) smatra da je taj “hibris” praćen razvojem novog američkog militarizma. Za vreme hladnog rata američka politička ideologija postala je sentimentalna i previše pojednostavljena imitacija marksizma protiv kojeg su se SAD tada borile. To je pretpostavljalo da su dobre namere i demokratski ideali Vašingtona bili opšteprihvaćeni izvan komunističkog bloka, što nije bilo tačno, kao što će Amerikanci otkriti u Vijetnamu.

Na početku vijetnamskog rata Amerikanci su „ubedili sami sebe da im mač može najbolje osigurati bezbednost i spasenje“, piše Bačević. Ubeđeni da je “svet u kojem živimo danas mngo opasniji nego ikada i da moraju udvostručiti napore“, tvrdi on, „oni su to poslušno prihvatili“. Kao rezultat toga, ideja o projektovanju globalne moći postala je „uobičajena praksa, normalan uslov, onaj za koji ne postoji nikakva uverljiva alternativa“.

Sjedinjene države danas pokazuju izvesne karakteristike klasične vojne države, kao što je to opisao veliki moderni istoričar militarizma Alfred Vag (Vagts) – društvo u kojem su vojska i državna bezbednost najvažniji i u kojem u političkoj imaginaciji dominiraju ogromne pretnje koje tek treba da se ostvare. Vag piše da militarizam znači „nametanje teškog tereta na narod za vojne svrhe, zapostavljanje dobrobiti i kulture“. To postoji i kao „civilni i kao vojni fenomen“.

Iako su aspekti militarizma postojali i u evropskim profesionalnim armijama predvestfalskog perioda, reč „militarizam“ ušla je, kao i termin „imperijalizam“, u moderni politički rečnik kao termin za zloupotrebu, za vreme Drugog carstva u Francuskoj (1852-70). Moderne militarističke države, počevši sa Drugim carstvom Napoleona III, tvrdi Vag, uvek su bile osetljive na narcizam – što je optužba koja bi se lako mogla odnosti i na Vazduhoplovne snage Sjedinjenih država i američku Mornaricu danas.

Vazduhoplovne snage Sjedinjenih država su opsednute usmerenošću na proizvodnju aviona - koji su toliko tehnološki unapređeni – kao što je bombarder B-1 i lovac F-22 – da imaju malu praktičnu primenu u savremenom ratovanju; oni su dizajnirani da se suprotstave sovjetskom oružanom sistemu koji nikad nije bio izgrađen, i nikad neće ni biti. (Ovde ne govorimo o planiranom hipersoničnom bombarderu koji se kreće na ivici atmosfere, i predviđen je da poleti 2035.). Mornarica Sjedinjenih država, kao što primećuje vojni teoretičar Vilijam Lind, ima 11 velikih nosača borbenih snaga koji plove morima, „projektovanih da se bore sa „Imperijalističkom japanskom mornaricom“, uprkos činjenici da su podmornice mnogo važnije ako se uzmu u obzir savremene moguće pretnje. Sjedinjene države sve više se postavljaju kao lider “dobrih namera”, koji ohrabruje pojedince čije okruženje često dokazuje nedoličnost i koji sami razvijaju - da se poslužimo izrazom bivšeg potpresdnika Dika Čejnija - „druge prioritete“. Irak je proglašen, verovatno sa neopravdanim optimizmom, nezavisnom demokratskom državom iz koje će Sjedinjene države povući sve svoje vojne snage sledeće godine. Izgleda da je povlačenje sve više preokupacija Obamine administracije i kada se radi o Avganistanu, u isto vreme kada Pentagon izgleda tamo gradi nešto što bi bilo „trajni“ kompleks baza, koji bi služio kao američki strateški centar u tom regionu.

Pre izvesnog vremena avganistanski predsednik Hamid Karzai ustvrdio je da su Sjedinjene Države idejni tvorci ideje o avganistanskom suverenitetu. On je aludirao na navedene planove Sjedinjenih Država da ustanove stalne vojne baze u zemlji i da upotrebe avganistansku teritoriju za gasovod koji će služiti da se gas transportuje iz Centralne Azije do luka na Arapskom moru, kako bi se izbegla ruta kroz bivše sovjetske države. Te ocene su koincidirale sa posetom predsednika Baraka Obame Kabulu čija je namera bila da podstakne vladu u Kabula da se razračuna sa korupcijom koja, kako se pretpostavlja, pomaže ponovno jačanje talibana.

Seling Harison, zajedno sa ostalim ekspertima za Avganistan, tvrdi da rešenje kojim se predviđa američko povlačenje iz Avganistana biti moguće samo ako takav dogovor podržavaju Kina, Iran, Pakistan i Rusija, kao i neke druge države iz regiona, koje su uznemirene zbog širenja američkih baza u blizini njihovih granica. A talibani su za bilo kakvo mirovno rešenje postavili kao uslov potpuno povlačenje američkih i NATO trupa. To će sigurno biti centralno pitanje u pogledu na avganistansku politiku o kojem će se razgovarati. Povlačenju će se suprotstaviti Pentagon i republikanci, kao i domaća opozicija koja je protiv Obame. Američki globalni sistem baza tako dokazuje da će biti osnovna prepreka bilo kakvom dogovoru u regionu.

‘Checs and Balances’

Sjedinjene Države koje sada poseduju vojne snage veće nego svi njihovi protivnici i saveznici zajedno, nastale su kao nacija koja je osećala gađenje prema stalnoj vojsci. Pitanje razmeštanja britanskih trupa izazivalo je veliku napetost u odnosima sa Velikom Britanijom sredinom osamnaestog veka, a uvođenje takse na trgovinu da bi se pomogla britanska armija u američkim kolonijama bilo je jedno od osnovnih izvora predrevolucionarnog nezadovoljstva gotovo četvrt veka, sve do proglašenja Deklaracije o nezavisnosti 1776.

Američka “Povelja o pravima”, dodata 1787. uz Ustav jasno omogućava da „dobro regulisana milicija, kao neophodnost za sigurnost slobodne države, neće narušiti pravo građana da drže i nose oružje.“ Ali federalna armija se ne pominje sem u Sekciji 8 Člana I Ustava. Taj član, u celini, kaže da Kongres ima moć „da podigne i pomogne armiju, ali novac za to neće biti odobren za period duži od dve godine.“ Sledeći član istog odeljka omogućava mobilizaciju državnih milicija da „izvršavaju zakone Unije, suzbijaju pobune i štite od invazije“, ali pravo da postavlja oficire u miliciji je rezervisano za države i milicije moraju biti obučavane od država „prema disciplini koja je propisana od Kongresa“. Član II Ustava, koji se odnosi na izvršnu vlast, kaže samo da će predsednik „biti vrhovni komandant armije i mornarice Sjedinjenih država i milicije nekoliko država onda kada budu pozvane da služe Sjedinjenim državama.“

Uprkos tome što je u devetnaesom veku došlo do mobilizacije prve svetske velike industrijalizovane armije od strane Unije u američkom Građanskom ratu, koja je ubrzo zatim demobilisana, američko javno mnenje je sve do sredine dvadesetog veka bilo protiv stalne vojske. Kada je izbio Drugi svetski rat, američka Armija bila je profesionalna i sastojala se od 175.000 ljudi uključujući ono što se tada zvalo Armijski vojni korpusi. Brza demobilizacija posle rata bila je usporena izbijanjem hladnog rata, i posle toga u američkoj vojsci ostala je obavezna regrutacija sve do kraja Vijetnamskog rata. Tako je američka vojska ostala „građanska vojska“, i oficirski kadar uključivao je veliki i uticajni kadar mobilisanih rezervnih oficira i novoopunomoćenih oficira regruta.

Danas je najvažniji razultat zamene građanske armije profesionalnom armijom da je ona uspostavila instrument nacionalne moći koji nije više direktno odgovoran javnosti. Za vreme Bušove administracije, i donekle pod Obaminom administrcijom, armija se služila nekim metodama i upotrebljavana je na načine koji bi bili neprihvatljivi u prošlosti. Tako, profesionalna armija – dopunjena gotovo istim brojem civilnih plaćenika - koja je direktno odgovorna Pentagonu, postoji u prvom redu da bi uvećala „vojno-industrijski kompleks“, na šta je predsednik Dvajt Ajzenhauer upozorio mnogo desetina godina ranije. Odbrambena i bezbednosna industrija su danas najvažnije komponente američkog proizvodnog sektora i interesi njihovih korporacija sada su u mogućnosti da dominiraju u Kongresu, kao i u jednoj administraciji koja nema iskustva. Bez prevelikog preterivanja, može se reći za Sjedinjenje Države ono što se nekad govorilo za Prusku – da je to država koju poseduje njena armija.

Između perioda hladnog rata u Evropi i sadašnjeg rata u Avganistanu, prošao je jedan period u kojem se desio rat u Koreji, rat u Vijenamu i invazija u Kambodži, američke intervencije u Libanu, Grenadi, Panami, Dominikanskoj Republici, El Salvadoru (indirektno) i u Somaliji (uz saradnju sa UN, a zatim je usledila i pomoć u invaziji Etiopije na Somaliju), i dve invazije Iraka i jedna Avganistana. Ništa od toga, izuzev Zalivskog rata, ne može se nazvati pobedom.

Hiljadugodišnje namere Sjedinjenih država u vezi sa sudbinom nacije i militantnost koja je zarazila američko društvo odgovorni su za čitavu seriju ratova od kojih je Vašington imao malo ili nimalo koristi, a vrlo mnogo štete, i u isto vreme, vrlo mnogo je doprineo nesreći drugih.

U okviru svojih granica SAD su neranjive kad je u pitanju mogućnost poraza konvencionalnim oružjem, ali se to ne može reći za njene snage koje su raspoređene po svetu. Sigurnost Sjedinjenih Država mnogo je izvesnija u neintervencionističkoj spoljnoj politici koja bi bila usmerena na pregovore o vojnom povlačenju i iz Avganistana i iz Iraka, bez baza koje bi ostavili tamo, i u jednom opštem uzdržavanju od vojnih intervecija u stvarima drugih država, tj. ostavljajući ih da sami traže rešanja za svoje vlastite probleme. Tako drastičan preokret američke politike neće biti moguć bez velike politčke cene, kako u unutrašnjoj tako i spoljnoj politici. Ipak, došlo je vreme za Sjedinjene Države da njeni političari počnu da razmišljaju o promeni kursa.

(Prevod: NSPM)