Skoplje–Beograd preko Carigrada

Patrijarh srpski Porfirije i arhiepiskop makedonski Stefan služiće 19. maja liturgiju pomirenja u Hramu Svetog Save u Beogradu, najavljeno je iz patrijaršije danas, 17. maja. Patrijarh Porfirije pozvao je verni narod da u što većem broju prisustvuje arhijerejskoj liturgiji.

Da li se ovom, poslednjom u nizu vesti koja je došla iz Srpske pravoslavne crkve, najavljuje da spor sa Makedonskom pravoslavnom crkvom, dug više od pola veka, konačno ide ka svom razrešenju? Ono što se nije desilo za poslednjih 10 godina, desilo se u poslednjih 10 dana. Stvari su se ubrzale i idu tempom koji nije uobičajen za crkvu, naviklu na ležernije vremenske okvire, čak i kad rešava manje kompleksna pitanja.

Crkva Svetog Klimenta u Skoplju

Naime, SPC je MPC-u 1959. dodelio status najšire moguće unutrašnje autonomije i samostalnosti, ali unutar SPC-a. Sada, sudeći po saopštenju SPC-a, MPC je odlučila da taj status, zasnovan na kanonima, prihvati, čime su uklonjeni razlozi da se crkva u Skoplju smatra raskolničkom, i sa njom se uspostavlja "puno liturgijsko i kanonsko opštenje"

Današnjem pozivu srpskog patrijarha prethodila je odluka kojom se "odobrava kanonsko jedinstvo SPC-a sa Ohridskom arhiepiskopijom", koja je doneta juče, u ponedeljak 16. maja, na redovnom zasedanju Sabora Srpske pravoslavne crkve. 

Sabor SPC je u saopštenju nakon zasedanja naveo  da je primio akt Sinoda Makedonske pravoslavne crkve - Ohridske Arhiepiskopije", "kojim ista prihvata opštepriznati kanonski status dodeljen joj 1959. godine od strane Svetog Arhijerejskog Sabora Srpske Pravoslavne Crkve".

Naime, SPC je MPC-u 1959. dodelio status najšire moguće unutrašnje autonomije i samostalnosti, ali unutar SPC-a. Sada, sudeći po saopštenju SPC-a, MPC je odlučila da taj status, zasnovan na kanonima, prihvati, čime su uklonjeni razlozi da se crkva u Skoplju smatra raskolničkom, i sa njom se uspostavlja "puno liturgijsko i kanonsko opštenje".

Ipak, SPC prenosi i reči Makedonske pravoslavne crkve koja se nada da će SPC "bratoljubivo rešavati i rešiti i pitanje njenog konačnog kanonskog statusa, čemu treba da usledi svepravoslavno saglasje i prihvatanje toga statusa".

MPC se u vreme zaključenja ovog teksta zvanično nije izjasnio, ali nije ni demantovao ono što stoji u saopštenju SPC. 

Poglavar Srpske pravoslavne crkve, patrijarh Porfirije

Kad se crkveno saopštenje prevede na laički jezik, to što je SPC objavio jeste velika vest koja bi mogla da vodi i konačnom razrešenju crkvenog spora koji traje od 1967. godine. Tada je Makedonska pravoslavna crkva samostalno proglasila autokefalnost. Od tada, pa sve do danas, SPC, kao i ostale pravoslavne crkve, smatrale su je raskolničkom crkvom.

Univerzitetski profesor i dobar poznavalac stanja unutar SPC-a Jovan Janjić odluku Sabora SPC o prihvatanju statusa najšire moguće autonomije za makedonsku crkvu nazvao je "velikim i hrabrim potezom, kojim je posle 55 godina ponovo uspostavljeno kanonsko i liturgijsko jedinstvo SPC sa crkvom u Severnoj Makedoniji."

SPC u svom saopštenju navodi i da "dijalog o budućem i eventualno konačnom statusu eparhija u Severnoj Makedoniji nije samo moguć nego je i celishodan, legitiman i realan". Dakle, najavom dijaloga o budućem konačnom statusu MPC odgovoreno je na zahtev MPC-a za autokefalijom. Ipak, ovo rešenje nije konačno - slede pregovori.

Poglavar Makedonske pravoslavne crkve, arhiepiskop Stefan, na božićnoj liturgiji u Crkvi Svetog Klimenta u Skoplju, 7. januara 2022.

Mediji u Skoplju neubičajeno "tiho" su primili vest iz Beograda. Uglavnom su preneli saopštenje Sabora SPC-a, a pojedini mediji problematizovali su šta za makedonsku crkvu znači vraćanje na stanje iz 1959. godine

Mediji u Skoplju neubičajeno "tiho" su primili vest iz Beograda. Uglavnom su preneli saopštenje Sabora SPC-a, a pojedini mediji problematizovali su šta za makedonsku crkvu znači vraćanje na stanje iz 1959. godine. Mada se na pojedinim stranicama, poput Nove Makedonije, mogu pročitati i naslovi poput "Srpska pravoslavna crkva nam šalje novog trojanskog konja - da li smo mi to tražili?, makedonski mediji prenose i reči pojedinih tamošnjih poznavalaca crkvenih prilika, koji očekuju da će SPC sada pokrenuti dalju proceduru i predložiti vaseljenskom patrijarhu da izda tomos o autokefaliji MPC-u.

Pismo iz Carigrada 

A upravo je vaseljenski patrijarh Vartolomej podigao temperaturu između Beograda i Skoplja pre nekoliko dana. Naime, Carigrad je 9. maja obznanio odluku da Makedonsku pravoslavnu crkvu više ne smatra raskolničkom, odnosno da prihvata sveštenstvo i narod pod arhiepiskopom Stefanom (Veljanovskim). Na ovu vest uzburkali su se duhovi, pošto je, po kanonskom pravu, takvu odluku mogla da donese samo Srpska pravoslavna crkva kao "majka crkva", iz koje je Makedonska crkva protiv njene volje istupila 1967. godine. Tako bar veruju u Beogradu.

"Odluka Sinoda Carigradske patrijaršije jeste i nekanonska i štetna, rekao bih i ništavna", reagovao je na ovu vest Jovan Janjić. "Nekanonska jer se neovlašćeno Carigradska patrijaršija umešala u poslove SPC-a. Crkva u Severnoj Makedoniji je u okviru kanonske nadležnosti, odnosno na kanonskom području SPC, i jedino SPC je ovlašćena da reguliše crkvene odnose na ovom području. Niko drugi, pa ni Carigradska patrijaršija, nema takvo pravo."

Vaseljenski patrijarh Vartolomej I

U Skoplju su službeni krugovi pozdravili čin vaseljenskog patrijarha, ali su bili i upadljivo uzdržani. "Ovo je istorijski korak, posle sedam decenija potpune izolacije", izjavio je premijer Severne Makedonije Dimitar Kovačevski, ali i dodao da se ovim ne rešava ni problem imena, niti je Makedonska pravoslavna crkva još autokefalna.

Bilo je uočljivo i da MPC nije nastupila trijumfalistički. Mitropolit Makedonske pravoslavne crkve Timotej saopštio je da odluka patrijarha Vartolomeja ne rešava njen status, pošto ona i dalje niti je formalno samostalna, niti autokefalna

Bilo je uočljivo i da MPC nije nastupila trijumfalistički. Mitropolit Makedonske pravoslavne crkve Timotej saopštio je da odluka patrijarha Vartolomeja ne rešava njen status, pošto ona i dalje niti je formalno samostalna, niti autokefalna. "Međutim, Vaseljenska patrijaršija prima nas kao eparhiju, da možemo da služimo sa onima koji će biti saglasni sa Carigradom", rekao je mitropolit Timotej i dodao da će biti i nekih crkava koje neće biti saglasne. "Zato mi biramo drugačiji način, odnosno drugi put, kako bismo bili priznati od svih, a ne samo od dela pravoslavnih crkava", rekao je glasnogovnik MPC-a.

Da li je Skoplje izabralo da taj drugi put vodi preko Beograda? Da li je taj drugi put doveo do saopštenja Sabora SPC-a od 16. maja? Može se postaviti i jedno plastično pitanje - da li Skoplje sada gleda ko više nudi? SPC ili Vartolomej? Konačno, ko je za Skoplje "majka crkva" koja treba da dâ konačan sud?

Aleksandar Spasenovski, profesor Pravnog fakuleta Univerziteta "Sveti Kiril i Metodije" u Skoplju, odluku Sinoda Vaseljenske patrijaršije smatra jednim od najvažnijih događaja u novijoj istoriji, jednak sticanju nezavisnosti Makedonije po raspadu Jugoslavije. A kada je reč o kanonskom pravu, on navodi da sticanje nezavisnosti MPC-a ne mora ide preko Beograda, pošto je Vaseljenska patrijaršija majka svih pravoslavnih crkava, uključujući i srpsku.  "Prema odlukama Četvrtog vaseljenskog sabora, svaka država na svojoj teritoriji ima prava na svoju pomesnu pravoslavnu crkvu", kaže Spasenovski. "Kraljevina Jugoslavija odavno ne postoji, a u međuvremenu je nastala i nezavisna Republika Makedonija, u kojoj postoji živa crkva i ta crkva ima pravo da bude autokefalna."

Arhanđeo Mihailo na fresci u manastiru Lesnovo (14. vek)

Pitanje kako ko tumači pojam "majke crkve", odnosno koja instanca unutar pravoslavnog sveta može da nekoj pomesnoj crkvi prizna autokefalni status, pitanje je koje zalazi u zamršene hiljadugodišnje unutarcrkvene odnose i tiču se statusa Vaseljenske patrijaršije u odnosu na ostale pravoslavne crkve. Da tu postoji ozbiljno neslaganje između Carigrada i drugih pravoslavnih centara, videli smo nedavno i u slučaju Ukrajine kada je 2018. vaseljenski patrijarh Vartolomej, zaobilazeći Moskvu, priznao autokefalnost Pravoslavne crkve Ukrajine, što je Ruska pravoslavna crkva oštro osudila. 

Koja je uloga i mesto Vaseljenske patrijaršije u pravoslavnom svetu i kakva je tačno priroda spora SPC-a i MPC-a?

Majka crkva

Vaseljenski patrijarh ima status "prvog među jednakima", što je status koji crpi iz "istorije i časti", kako se to obično kaže. Njegovo sedište je u naselju Fanar u Istanbulu, nekada Konstantinopolju - gradu koji je odlukom Konstantina Velikog u 4. veku postao nova prestonica Rimskog carstva.

Nakon Velike šizme 1054. godine, koja je pocepala hrišćanski svet na katolički i pravoslavi pol, Vizantija je dala crkvenu moć onome što se danas zove Vaseljenska patrijaršija. Od 11. veka pod jurisdikcijom Carigrada nalazili su se ne samo hrišćani Romejskog carstva čija teritorija se vremenom smanjivala, već i hrišćani Severne Afrike, Južne Italije i Sicilije, Male Azije, Balkanskog poluostrva i Rusije. Nakon pada Konstantinopolja 1453. godine, Carigradska patrijaršija je izgubila moć koju je ranije imala, a vremenom, zbog istorijskih okolnosti, stvar se samo komplikovala.

Crkva Svete Sofije u Ohridu (11. vek) pretvorena u džamiju, na fotografiji iz 1863.

Sa buđenjem nacionalne svesti kod balkanskih naroda, oslobođenjem od turske vlasti i sticanjem nezavisnosti, nastaju brojne pomesne, odnosno autokefalne pravoslavne crkve; godine 1928. vaseljenski patrijarh predaje 49 episkopija Grčkoj pravoslavnoj crkvi, a 1922. Srpskoj pravoslavnoj crkvi - koja je nakon ukidanja patrijaršije 1766. ponovo dobila autokefalnost 1879, a nakon formiranja Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, 1920. ponovo stekla i status patrijaršije - predata je jurisdikcija nad teritorijom Južne Srbije, odnosno današnje Severne Makedonije.

U diptihu pravoslavnih crkava, odnosno matičnoj knjizi u koju se upisuju autokefalne crkve, vaseljenski patrijarh je na prvom mestu. Ipak, pravoslavna crkva nema organizaciju kao katolička, dakle nije pod vođstvom jednog verskog poglavara, već svaka pomesna pravoslavna crkva ima svoj ustav, sinod i nezavisnu jurisdikciju, a "zbog istorije i časti" vaseljenski patrijarh smatra se tek prvim među jednakima

Pod jurisdikciju vaseljenskog patrijarha danas ulaze grčki vernici u Istanbulu i eparhije u Turskoj, zatim nekoliko eparhija na ostrvima u jugoistočnom Egeju, kao i Sveta gora, dakle i manastir Hilandar. Autonomiju, ali pod jurisdikcijom vaseljenskog patrijarha, ima i crkva na Kritu.

U diptihu pravoslavnih crkava, odnosno matičnoj knjizi u koju se upisuju autokefalne crkve, vaseljenski patrijarh je na prvom mestu. Ipak, pravoslavna crkva nema organizaciju kao katolička, dakle nije pod vođstvom jednog verskog poglavara, već svaka pomesna pravoslavna crkva ima svoj ustav, sinod i nezavisnu jurisdikciju, a "zbog istorije i časti" vaseljenski patrijarh smatra se tek prvim među jednakima.

I to uglavnom nije bilo sporno, ali posle odluke o Ukrajinskoj pravoslavnoj crkvi 2018. godine bez saglasnoski Moskve, i sada posle odluke o Makedonskoj pravoslavnoj crkvi, ima onih koji veruju da carigradski patrijarh pretenduje da ima titulu "prvog bez jednakih". I da tu titulu namerava da učvrsti i na primeru Makedonije. 

Zašto je došlo do raskola? 

A ključ za razumevanje ovog kompleksnog crkvenog srpsko-makedonskog problema leži u istoriji. Tokom srednjeg veka autokefalna crkva koja je isprva pokrivala današnje teritorije Severne Makedonije, Bugarske, Srbije, Albanije i Grčke, bila je Ohridska arhiepiskopija. Nastala je u vreme cara Samuila 1019. godine, njena teritorija se menjala, menjali su se gospodari pod kojima se nalazila, ali opstojala je punih sedam i po vekova, sve do 1767. godine, kada je ukinuta, a njena teritorija stavljena pod jurisdikciju vaseljenskog patrijarha.

Dokumentarni film "Ohridska arhiepiskopija" iz 1965.

Proglašenjem Kraljevine SHS 1918. godine, jurisdikcija Srpske pravoslavne crkve i obnovljene Pećke patrijaršije prostirala se na celoj teritoriji nove države. Od Carigrada, odnosno vaseljenskog patrijarha, SPC je 1922. dobila tomos o autokefaliji za celu teritoriju države, dakle i za teritoriju današnje Severne Makedonije, odnosno za deo teritorije drevne Ohridske arhiepiskopije. Međutim, nakon sloma Kraljevine Jugoslavije u Drugom svetskom ratu, Bugari okupiraju Makedoniju, a bugarska crkva prisvaja tamošnje pravoslavne manastire i stvara drugačiju crkvenu organizaciju.

Posle rata u obnovljenoj Jugoslaviji nastaje Narodna republika Makedonija kao njena federalna jedinica, i tada se prvi put rađa ideja o samostalnoj makedonskoj crkvi. 

Komunistička partija priznala je Makedoncima status zasebne nacije koji do tada nisu imali i koji im je bio osporavan od Bugara, Grka i Srba, a za nove vlasti pitanje zaokruživanja makedonskog identiteta išlo je preko crkve.

Crkva Svetog Jovana u Kaneu iznad Ohridskog jezera

Komunistička partija priznala je Makedoncima status zasebne nacije koji do tada nisu imali i koji im je bio osporavan od Bugara, Grka i Srba, a za nove vlasti pitanje zaokruživanja makedonskog identiteta išlo je preko crkve

U tekstu pod nazivom "Fluidni lavirinti autokefalije: Makedonska pravoslavna crkva", profesor Pravoslavnog bogoslovskog fakuleta u Beogradu Rastko Jović piše da je posle oslobođenja Jugoslavije, odlukom komunističkih vlasti, episkopima Srpske pravoslavne crkve bilo zabranjeno da se vrate u svoje episkopije na teritoriji Makedonije, uključujući i mitropolitu skopskom Josifu Cvijoviću, koji je pre rata bio zadužen za teritoriju Makedonije i koga su 1941. Bugari proterali.

Istoričarka Radmila Radić, jedan od najboljih poznavalaca pitanja crkve, kaže da je "već u oktobru 1944. Tito na jednom prijemu za predstavnike inicijativnih odbora dao podršku rešenju nacionalnog pitanja u Makedoniji, koji pored državnog treba na neki način da zaokruži celu stvar i da samostalna crkva bude u okviru toga."

Četvrtog marta 1945. u novoformiranoj NR Makedoniji organizovan je Incijativni odbor, Sabor, neka vrsta osnivačke skupštine, na kojoj je proklamovano osnivanje Makedonske pravoslavne crkve.

Sabor MPC-a je usvojio rezoluciju kojom se tražilo vraćanje istorijske Ohridske arhiepiskopije kao nezavisne lokalne pravoslavne crkve, kao i da prvi makedonski episkop ima titulu "arhiepiskop ohridski", te da crkva bude nazvana Ohridska arhiepiskopija Svetog Klimenta. Nije jasno da li je Makedonska pravoslavna crkva tada zatražila autonomiju ili autokefaliju, a razlog tome leži u objavi MPC-a, gde u poglavlju 7 piše da ako "Srpska patrijaršija promeni ime u Jugoslovensku patrijaršiju, onda će Makedonska pravoslavna crkva biti deo Ujedinjenje Jugoslovenske Crkve."

Pismo Inicijativnog odbora upućeno Prezidijumu Antifašističkom sobranju narodnog oslobođenja Makedonije u kojem se traži da se organizuje samostalna Makedonska pravoslavna crkva, februar 1945.

Od Dožića do Germana 

Srpska pravoslavna crkva je potom održala svoj Sabor u kojem je ove odluke proglasila nekanonskim, ali je patrijarh Gavrilo Dožić, koji se 1946. vratio u zemlju, na sastanku sa Komisijom za verska pitanja 1947. prihvatio skoro sve zahteve koje je tražila makedonska delegacija - novi episkopi u Makedonije je trebalo da budu Makedonci, jezik makedonski, ali patrijarh nije prihvatio da se Srpska patrijaršija preimenuje u Jugoslovensku patrijaršiju. 

Sporno je bilo ime "Makedonska pravoslavna crkva", zbog odnosa Srpske sa Bugarskom i Grčkom pravoslavnom crkvom, ali i sa samim Vaseljenskim patrijarhom.

Rasprave su se nastavile i pedesetih godina, sada sa novim patrijarhom srpskim Vikentijem, koji  je postao i administrator eparhija u NR Makedoniji. Njegov zadatak je bio da pronađe i pripremi odgovarajuće makedonske kandidate za episkope.

Ruka Svetog Georgija u Crkvi Svetog Georgija Pobedonosca kod Debra

Godine 1958. jugoslovenske vlasti, zajedno sa Upravnim odborom Makedonske pravoslavne crkve, preložili su nekoliko kandidata za episkope, ali je SPC ta imena odbio. Rastko Jović piše da su svi kandidati bili oženjeni ili bez odgovarajućeg obrazovanja. 

Ipak, od 4. do 6. oktobra 1958. u Ohridu je održan Crkveno-narodni sabor, koji je u prisustvu svetovnih vlasti i makedonskih sveštenika proglasio autonomnu Makedonsku pravoslavnu crkvu, odnosno obnovu Ohridske arhiepiskopije, koju je, kako su tada govorili, dva veka ranije ukinuo Carigrad

Patrijarh srpski Vikentije prihvatio je samo jednog od predloženih, episkopa Dositeja, za vikarnog episkopa patrijarha, ali Vikentije je uskoro, jula 1958, umro. Od novog patrijarha Germana očekivalo se da reši problem što pre.

Ipak, od 4. do 6. oktobra 1958. u Ohridu je održan Crkveno-narodni sabor, koji je u prisustvu svetovnih vlasti i makedonskih sveštenika proglasio autonomnu Makedonsku pravoslavnu crkvu, odnosno obnovu Ohridske arhiepiskopije, koju je, kako su tada govorili, dva veka ranije ukinuo Carigrad. 

Za mitropolita je izabran upravo Dositej, za druga dva episkopa izabrani su Kliment i Naum, a teritorija njihovih eparhija usaglašena je sa granicama Narodne republike Makedonije. 

Ovako ustanovljenu autonomiju nove crkve, SPC i patrijarh German prihvatili su u junu 1959. 

Raskol 1967.

U burnim šezdesetim Srpska pravoslavna crkva se suočava sa problemom crkvenog raskola u Americi (1963), ali i sa rastućim makedonskim problemom, odnosno ambicijom da Makedonska pravoslavna crkva stekne autokefalnost, što su podsticale i komunističke vlasti s opravdanjem makedonske nacionalne emancipacije. Predstavnici MPC-a su tako u Beogradu već 1966. tražili autokefaliju od SPC-a, preteći da će, sa ili bez odobrenja SPC-a, proglasiti Deklaraciju o autokefalnoj crkvi, piše Jović.

Dositej Stojković, ohridsko-skopski mitropolit (1959-1967), a potom poglavar Makedonske pravoslavne crkve (1967-1981)

Sveti Sinod SPC-a osnovao je tada komitet koji su činili profesori kanonskog prava i, nakon njihovog negativnog izveštaja SPC je u maju 1967. odbila zahtev da se Makedonskoj pravoslavnoj crkvi dodeli autokefalija, a makedonske episkope je stavila pred crkveni sud.

Odgovarajući na ovaj gest, Makedonska pravoslavna crkva je samostalno proglasila autokefalnost 19. juna 1967. godine.

Na pitanje da li je MPC čedo Josipa Broza Tita, Aleksandar Spasenovski danas kaže: "Svakako da nije. Stvaranje MPC i obnavljanje Ohridske arhiepiskopije je autentična želja pravoslavnih hrišćana na teritoriji današnje Republike Makedonije. Tu postoji živa crkva, sa svojim Sinodom, svojom organizacijom, sa svojom unutrašnjom strukturom, monaštvom i vernicima. Prema tome, ova crkva ima pravo da bude priznata kao ravnopravna sa ostalim pravoslavnim crkvama."

Patrijarh srpski German (1899-1991)

Nakon jednostranog proglašenja autokefalnosti 1967, i vaseljenski patrijarh je osudio episkope MPC-a. Do pre desetak dana Vaseljenska patrijaršija nije menjala mišljenje: jerarhiju u Skoplju smatrala je raskolničkom.

Niški (ne)sporazum 

Između Beograda i Skoplja ipak su nastavili razgovori u pokušaju da se naše rešenje i raskol prevaziđe. Vođeni su pregovori između 1968. i 1977, zatim 1979, pa nakon raspada Jugoslavije 1992. i 1998. godine, posredovanjem grčkog mitropolita Hristodulosa. Beograd je uvek govorio da ne može dati autokefaliju a Skoplje je uvek govorilo da ne može prihvatiti ništa manje od autokefalije.

Beograd je uvek govorio da ne može dati autokefaliju a Skoplje je uvek govorilo da ne može prihvatiti ništa manje od autokefalije

Pošto je bivša jugoslovenska republika Makedonija postala nezavisna država 1992, problem je bio, kako je konstatovala Radmila Radić, i to što je "MPC jedno vreme poistovetila svoj rad sa programom VMRO-DPMNE, o čemu svedoči i govor vladike Petra na kongresu stranke u Prilepu 1993. godine. Poglavar MPC osudio je u maju 1994. 'srpsku državu i SPC kao neprijatelje makedonskog naroda'".

Godine 1999. umro je dotadašnji arhiepiskop Mihailo i za novog poglavara MPC izabran je, "na opšte iznenađenje", kako piše Radmila Radić, mitropolit bregalnički Stefan. "Jednom od glavnih favorita, mitropolitu Petru nije pomoglo to što je održao zajedničku liturgiju sa bugarskim vladikama u jednoj crkvi u Bugarskoj. On je tada izjavio da je Bugarska crkva priznala MPC, a to je kasnije potvrdio i makedonski premijer Ljupčo Georgijevski. Demantovao ih je poglavar BPC Maksim. Makedonski mediji su pisali da je novi arhiepiskop blizak premijeru Georgijevskom i njegovoj porodici i da njegov izbor nije bio slučajan.  Polovinom januara 2000. predsednik makedonske vlade Ljupčo Georgijevski uputio je pismo vaseljenskom patrijarhu Vartolomeju u kome ga moli da MPC-u prizna autokefalnost. Istovremeno, pojavili su se i komentari o nameri Vaseljenske patrijaršije i Grčke crkve da posreduju u pregovorima između SPC i MPC i da su čak spremni da priznaju MPC pod nazivom Ohridska arhiepiskopija, pod uslovom da makedonska država promeni svoje ime."

Crkva Svetog Klimenta u Skoplju

Ipak, sve do 2002. ništa se nije desilo, a onda su predstavnici Srpske pravoslavne crkve saopštili da je u pregovorima u Nišu postignut dogovor sa MPC, koji je predviđao vraćanje na stanje iz 1959. godine, odnosno da, kako kaže Jovan Janjić "Ohridska arhiepiskopija ima svoj sinod, da sami biraju svoje vladike, da istovremeno biraju i svog poglavara, arhiepiskopa, s tim da jedino njega treba da potvrdi Sabor SPC-a, a jedina njegova dužnost je da na liturgiji pominje patrijarha srpskog."

Političkim rečnikom rečeno, to je bila formula "više od autonomije, a manje od nezavisnosti". U ovim dogovorima patrijarh srpski Pavle je i zvanično priznao i makedonsku naciju

Političkim rečnikom rečeno, to je bila formula "više od autonomije, a manje od nezavisnosti". U ovim dogovorima patrijarh srpski Pavle je i zvanično priznao i makedonsku naciju.

Ipak, iz MPC su zatim poručili da oni u Nišu nisu potpisali nikakav sporazum već da je reč o radnom dokumentu. Aleksandar Spasenovski kaže da makedonskoj javnosti nije bio poznat sadržaj ovih pregovora. Da li je i koliko bilo uticaja politike na crkvu u Skoplju pretpostavlja se, tek Sinod MPC odbacio je sporazum i stvari su se ponovo vratile na početak.

Slučaj mitropolita Jovana

Jedan od potpisnika sporazuma u Nišu bio je i mitropolit veleško-povardarski Jovan Vraniškovski. Nakon što je Sinod MPC-a odbacio Niški sporazum, Jovan je poslao pismo patrijarhu Pavlu kojim je prihvatio kanonsko jedinstvo sa Srpskom pravoslavnom crkvom.

SPC tada osniva svoju eparhiju, Pravoslavnu ohridsku arhiepiskopiju, a 24. maja 2005. patrijarh srpski Pavle je Jovana Vraniškovskog imenovao za arhiepiskopa ohridskog i mitropolita skopskog. Istog dana je objavljen i Patrijaršijski i sinodalni tomos za autonomiju Pravoslavne ohridske arhiepiskopije, u skladu sa Niškim sporazumom.

Međutim, ove odluke je Sinod MPC-a odmah obacio, a episkopu Jovanu je više puta suđeno pred sudovima u Makedoniji zbog "širenja verske i nacionalne mržnje" i "utaje poreza", dok su u Beogradu protestovali zbog montiranog procesa i politički motivisanog progona, kako se navodilo. Episkop Jovan je u zatvoru proveo više od 5 godina, a iz zatvora Idrizovo, gde je služio kaznu, pušten je na uslovnu slobodu 2. februara 2015. godine, nakon molbe patrijarha moskovskog i cele Rusije Kirila.

Episkop Jovan je u zatvoru proveo više od 5 godina, a iz zatvora Idrizovo, gde je služio kaznu, pušten je na uslovnu slobodu 2. februara 2015. godine, nakon molbe patrijarha moskovskog i cele Rusije Kirila

Crkveni odnosi Beograda i Skoplja pali su na najniže grane. Za Beograd, Pravoslavna ohridska arhiepiskopija od tada je autonomna crkva pod jurisdikcijom Srpske pravoslavne crkve, a za Skoplje, Makedonska pravoslavna crkva je Ohridska arhiepiskopija koja je 1967. proglasila autokefalnost.

Makedonska pravoslavna crkva tražila je način da reši svoj status mimo Beograda. Godine 2017. čak je zatražila od Bugarske pravoslavne crkve da kao majka crkva posreduje kod carigradskog patrijarha da se reši problem njene autokefalije, ali Bugari su odbili takav zahtev.

Nakon što je vaseljenski patrijarh Vartolomej dodelio tomos o autokefaliji Pravoslavnoj crkvi Ukrajine 2018. godine, MPC je pomislila da više nema potrebe da pregovara sa Beogradom, već da im je jedina adresa Carigrad.

Ipak, patrijarh Vartolomej, koji je sada doneo odluku u korist Skoplja, te 2018. godine je rekao da on nije zadužen za slučaj Severne Makedonije jer je to kanonska teritorija koja od 1922. godine pripada SPC-u. Dakle, stvar se ponovo vratila na početak

Vladika Jovan Vraniškovski posle puštanja na slobodu

Ingerencije Carigrada

Tako je bilo sve do Đurđevdana ove godine, kada je episkop zvorničko-tuzlanski Fotije objavio ekskluzivnu vest o susretu srpskih i makedonskih crkvenih velikodostojnika: "U sastavu Sinoda SPC ovih dana sam bio u pratnji Njegove Svetosti. Prvog dana imali smo sastanak sa predstavnicima Makedonske pravoslavne crkve u Eparhiji niškoj. Zanimljiv je to dijalog ljubavi, vere i nade i nadamo se da će, ako Bog da, do jedinstva doći, ali prvo da se svi pomolimo Bogu", rekao je tada Fotije.

Ali posle samo nekoliko dana stigla je iznenadna vest iz Istanbula. SPC je, čini se, bila zatečena stavom vaseljenskog patrijarha. 

"Patrijarh Porfirije i arhiepiskop dosadašnje MPC Stefan vodili su razgovore i bili su blizu rešenja, ali na kanonski način, a carigradski patrijarh je odluku doneo kada je saznao da su Beograd i Skoplje blizu rešenja", kaže Jovan Janjić. "U tom trenutku carigradski patrijarh panično postupa i donosi odluku da on tobože prima MPC u liturgijsko jedinstvo sa ostalim pravoslavnim svetom, dakle na nekanonski način."

Vaseljenski patrijarh Vartolomej I služi Vaskršnju liturgiju u Crkvi Svetog Đorđa u Istanbulu, 24. aprila 2022.

Ipak, za Aleksandra Spasenovskog, profesora Pravnog fakulteta u Skoplju, ova Vartolomejeva odluka nije iznenađenje i podseća da mu je Sinod MPC-a poslao pismo još 2018. godine kojim se od carigradskog patrijarha tražilo da iskoristi svoje apelaciono pravo za rešavanje važnog makedonskog crkvenog pitanja. Pravo apelacije, pojednostavljeno rečeno, znači da svaka pomesna pravoslavna crkva može da se požali njemu u slučaju spora, kao prvom među jednakima. Sa istim zahtevom pisma upućena Vaseljenskoj patrijaršiji poslata su 2020. i od državnog vrha, predsednika i premijera Makedonije, navodi Spasenovski.

Pojedini grčki mediji, poput lista Etnos, pišu da je Ruska pravoslavna crkva preko Srpske želela da reši pitanje autokefalnosti MPC, ali bez Carigrada, i da je, navodno, carigradski patrijarh reagovao kako bi to sprečio. Ruska crkva, naime, priznaje jurisdikciju Srpske pravoslavne crkve za teritoriju Severne Makedonije i poručuje da je adresa za rešavanje problema u Beogradu

"Konačno, postoji i treći događaj, ne manje bitan, a to je izjava vaseljenskog patrijarha 2019. godine kojom je on potvrdio da će Vaseljenska patrijaršija doneti odluku u vezi sa zahtevom Ohridske arhiepiskopije", kaže Spasenovski. "Ova tri događaja nakon godina stajanja u mestu dovela su do toga da pitanje autokefalnosti naše crkve postane internacionalno, odnosno da ne bude više ekskluzivna nadležnost Pećke patrijaršije."

Reakcije na potez patrijarha Vartolomeja stigle su i iz Grčke. Pojedini grčki mediji, poput lista Etnos, pišu da je Ruska pravoslavna crkva preko Srpske želela da reši pitanje autokefalnosti MPC, ali bez Carigrada, i da je, navodno, carigradski patrijarh reagovao kako bi to sprečio. Ruska crkva, naime, priznaje jurisdikciju Srpske pravoslavne crkve za teritoriju Severne Makedonije i poručuje da je adresa za rešavanje problema u Beogradu.

Administrativna pitanja i ime

Vaseljenska patrijaršija u svom poslednjem saopštenju ostavila je Srpskoj pravoslavnoj crkvi regulisanje administrativnih pitanja između nje i crkve na teritoriji Severne Makedonije. Ova odluka se može tumačiti tako da "prvi među jednakima" u pravoslavnom svetu upućuje crkvama "nižeg ranga" da donesu, laički rečeno, "podzakonske akte" i usaglase se sa zakonom koji je on već doneo.

"Ako SPC odbaci tu odluku, činiće se da odbacuje neku vrstu blagonaklonog rešenja Carigradske patrijaršije. Dakle, iz perspektive Carigrada to je čin maksimalne blagonaklonosti", objašnjava profesor Pravoslavnog bogoslovskog fakuleta u Foči Darko Đogo. "Ako ga SPC odbaci, onda Carigrad ima neki povod i predtekst kako bi mogao da se ponaša. A ako srpska crkva prihvati ovaj stav, onda ona derogira samu sebe i prihvata da bude potčinjena Carigradu kao nekoj vrsti nadtela", kaže Đogo, uz ogradu da istupa isključivo u svoje ime, kao bogoslov, a da se SPC o ovome još nije izjasnila. 

U svemu ostaje nejasno šta u odluci Carigrada znači "regulisanje administrativnih pitanja", jer su administrativna pitanja bila i jedina sporna između Skoplja i patrijaršije u Beogradu od raskola 1967. Godine. Dogmatska i liturgijska sporenja nisu ni postojala.

Zgrada Patrijaršije u Beogradu

Nisu ni svi u Skoplju srećni zbog objavljenih odluka vaseljenskog patrijarha. Naravno, najspornije je - pitanje imena.

Naime, vaseljenski patrijarh odlukom od 9. maja 2022. ne priznaje crkvi u Skoplju naziv "makedonska", već je zove "Ohridska crkva" ili "Crkva Ohrida". Tako bar glasi prevod sa grčkog odluke Sinoda Vaseljenske patrijaršije. U njemu nema ni naziva "Ohridska arhiepiskopija".

Ime crkve će očigledno biti stvar pregovora, ne manje komplikovanih od pregovora o imenu države okončanih Prespanskim sporazumom. Da li će to biti crkva bez nacionalnog predznaka, "Pravoslavna crkva Severne Makedonije", kao u slučaju Ukrajine?

Prvi čovek crkve u Skoplju, arhiepiskop Stefan, već je demantovao navode pojedinih tamošnjih medija i dela javnosti da će Makedonska pravoslavna crkva u oktobru promeniti ime i iz njega izbaciti odrednicu "makedonska".

Ime crkve će očigledno biti stvar pregovora, ne manje komplikovanih od pregovora o imenu države okončanih Prespanskim sporazumom. Da li će to biti crkva bez nacionalnog predznaka, "Pravoslavna crkva Severne Makedonije", kao u slučaju Ukrajine?

Naime, vaseljenski patrijarh je 2018. dao tomos o autokefaliji Pravoslavnoj crkvi Ukrajine, iako je pre toga na teritoriji te zemlje postojala nepriznata Ukrajinska pravoslavna crkva Kijevskog patrijarhata, koja se ujedinila sa takođe do tada nepriznatom Ukrajinskom autokefalnom pravoslavnom crkvom, čime je nastala Pravoslavna crkva Ukrajine. (U Ukrajini postoji i Ukrajinska pravoslavna crkva Moskovskog patrijarhata, koja deluje kao autonomna crkva, ali pod ingerencijom patrijarha moskovskog Kirila).

Šta s dijasporom?

Ako se preslika ukrajinsko iskustvo, osim one o imenu, još jedna odluka vaseljenskog patrijarha nije po volji Skoplju, ali ni makedonskim pečalbarima.

Naime, odluka Sinoda Vaseljenske patrijaršije o Ohridskoj crkvi odnosi se isključivo na teritoriju Severne Makedonije, dakle ta crkva ne bi pokrivala makedonsku dijasporu.

Ovo pitanje je važno ne samo zbog činjenice da je dijaspora veliki novčani donator makedonske crkve, već i zbog još jedne stvari: da li će za makedonske vernike u dijaspori  biti zadužen - vaseljenski patrijarh? Ili šire, da li se sve crkve koje odlukom vaseljenskog patrijarha bivaju priznate ili kao autonomne ili kao autokefalne, odriču dela svojih prava i vernika u dijaspori u korist "majke crkve"?

Sedište Vaseljenske patrijaršije u Istanbulu

Pravoslavna crkva Ukrajine je odlukom patrijarha Vartolomeja iz decembra 2018. dobila ingerencije samo za teritoriju Ukrajine, ali ne i za dijasporu. Pre nešto više od mesec dana Arhiepiskopija australijska, koja je pod jurisdikcijom Carigradske patrijaršije, objavila je da ukrajinska zajednica u Australiji pripada njima, a ne Kijevskom patrijarhatu koji nikad nije ni bio kanonski priznat, i navela: "Podsećamo ostale ukrajinske zajednice da autokefalna Pravoslavna crkva Ukrajine pod mitropolitom Epifanijem nema kanonsku jurisdikciju na teritoriji Arhiepiskopije australijske."

U slučaju vernika Makedonske pravoslavne crkve stvar je, zbog istorije i identiteta, još komplikovanija. Da li će na primer najžešći makedonski nacionalisti u dijaspori, čiji su preci bili proterivani iz egejske Makedonije tokom Grčkog građanskog rata, sada morati da budu pod ingerencijom grčke crkve?

U slučaju vernika Makedonske pravoslavne crkve stvar je, zbog istorije i identiteta, još komplikovanija. Da li će na primer najžešći makedonski nacionalisti u dijaspori, čiji su preci bili proterivani iz egejske Makedonije tokom Grčkog građanskog rata, sada morati da budu pod ingerencijom grčke crkve?

"Konačni status naše crkve još nije utvrđen", kaže Aleksandar Spasenovski. "Ovo je prvi i veoma važan korak, ali pitanje dijaspore, imena i neka druga pitanja rešavaće se u dijalogu koji se trenutno odvija. Ovo su stvari o kojima se otvoreno diskutuje sa Vaseljenskom patrijaršijom u duhu pravoslavne tradicije i kanona."

Ovde je važan još jedan detalj iz saopštenja Srpske pravoslavne crkve, koji možda tera Skoplje na pregovore sa Beogradom. Naime SPC navodi da "Sabor nema nameru da posle rešavanja statusa uslovljava novu sestrinsku Crkvu ograničavajućim klauzulama u pogledu opsega njene jurisdikcije u matičnoj zemlji i u dijaspori". Dakle, pojednostavljeno rečeno, Beograd Skoplju ovde nudi više od Carigrada. I ne postavlja uslove. 

Poglavar Makedonske pravoslavne crkve, arhiepiskop Stefan na službi

Takođe, za razliku od ostalih suseda, Beograd Skoplju nikada nije pravio problem oko imena. Srpska pravoslavna crkva sada Makedonskoj pravoslavnoj crkvi preporučuje da "pitanje svog zvaničnog naziva reši u neposrednom bratskom dijalogu sa jelinofonim i ostalim pomesnim pravoslavnim crkvama". Jelinofone crkve su crkve čija je služba na grčkom, a gde naravno odlučujući uticaj ima vaseljenski patrijarh. Dakle, za ovo pitanje Beograd je Skoplje uputio na Carigrad.

Na MPC sada ostaje da odgovori na pitanje - i šta ćemo sad? Da razmisli ko joj daje više i da odluči koja crkva joj je majka, a koja maćeha. Na SPC-u ostaje da odgovori šta je sa Pravoslavnom ohridskom arhiepiskopijom i statusom mitropolita Jovana i da li sada na teritoriji Severne Makedonije postoje dve ohridske arhiepiskopije?

Konačno, ima li i uticaja geopolitike na odluku vaseljenskog patrijarha od 9. maja? Ima li sadašnja situacija u Ukrajini veze sa odlukom vaseljenskog patrijarha da prizna crkvu u Skoplju? Da li je vaseljenski patrijarh odabrao da donese ovu odluku u situaciji kada se ruska crkva u Ukrajini suočava sa veoma ozbiljnim problemima? Tu je i pitanje o kome se u kuloarima takođe govori: da li je Severna Makedonija kao članica NATO-a dobila iznenadnu podršku Fanara? Ili se Srbija opominje jer se nije opredelila oko Ukrajine?

SPC je u saopštenju odgovorila onako kako jedino u ovom trenutku mogla - da će se u dijalogu sa MPC rukovoditi samo i isključivo eklisiološko-kanonskim i crkveno-pastirskim načelima, merilima i normama, ne mareći za "realpolitičke", "geopolitičke", "crkvenopolitičke" datosti.

Na MPC sada ostaje da odgovori na pitanje - i šta ćemo sad? Da razmisli ko joj daje više i da odluči koja crkva joj je majka, a koja maćeha. Na SPC-u ostaje da odgovori šta je sa Pravoslavnom ohridskom arhiepiskopijom i statusom mitropolita Jovana i da li sada na teritoriji Severne Makedonije postoje dve ohridske arhiepiskopije?

Tek kad stignu odgovori na sva ta pitanja, možda će nestati i višedecenijski spor. Ali zajednička liturgija dve crkve u Hramu Svetog Save je veliki početak i može se tumačiti kao do sada najozbiljnija najava rešenja.    

(RTS)