Zoran Devrnja: Aktuelni umreženi napadi na Patrijarha poprimaju karakter organizovane harange

 Srpsko društvo je u akutnoj političkoj i moralnoj krizi, bez jasnih naznaka njenog razrešenja i okončanja. Od tragedije na novosadskoj železničkoj stanici nalazimo se u stanju kako institucionalnog tako i vaninstitucionalnog previranja.

Međutim, nisam želeo o tome da pišem. Sve što se dešava na društvenoj sceni je tema za politikologe, analitičare, sociologe, pravnike i političare. Već nedeljama se u različitim medijima objavljuje na desetine vrednosno divergentnih tekstova u kojima se analiziraju gore spomenuti događaji. Svaki od njih na svoj način dotiče tragiku naše stvarnosti. Ne tvrdim da dovoljno razumem složene mehanizme društvene artikulacije moralnih vrednosti i političkih ideja, ali vrlo dobro osećam nelagodu, nespokoj i strah od neizvesnosti koja nas okružuje. U navedenim osećanjima nisam usamljen i sigurno ih delim sa mnogim pojedincima koji su svojim uverenjima i vrednosnim stavovima deo šarolikog, disperzivnog i, unutar sebe, duboko konfrontiranog, društvenog i političkog idejnog spektra. Naime, osećam da me ima i u osećaju grča pred odgovornošću tužioca koji po zakonskoj definiciji predano, sedmicama i mesecima, radi na osvetljavanju istine o nekom događaju koji je predmet njegove istrage ili u sudiji koji treba da odgovorno razluči, saslušavši pažljivo i dokaze tužioca i  kontraargumente odbrane, o pojedinačnoj odgovornosti svakog od optuženih učesnika sudskog procesa koji je, opet, po zakonskoj formulaciji pretpostavljeno uvek nevin dok on/ona kao sudija, posle višemesečnog ili čak višegodišnjeg suđenja, ne donese zakonitu presudu koja bi predstavljala nikad dovoljnu, ali makar kakvu, satisfakciju stradalima i utehu njihovim porodicama koje vapiju za činjenicama i odgovornošću. 

Takođe, i sam gorim osećanjima koja raspaljuju nasušnu potrebu za pravdom i poštovanjem zakona kod studenata naših univerziteta, koja gorljivo potrebuje brzinu i pravovremenost, jer u suprotnom razjeda dušu i isušuje njenu težnju za ispunjenošću smislom, istinom i pravdom

Takođe, i sam gorim osećanjima koja raspaljuju nasušnu potrebu za pravdom i poštovanjem zakona kod studenata naših univerziteta, koja gorljivo potrebuje brzinu i pravovremenost, jer u suprotnom razjeda dušu i isušuje njenu težnju za ispunjenošću smislom, istinom i pravdom. Isto tako i duševno se uznosim sveljudskom potrebom, koja tinja u dubinama našeg kolektivnog i pojedinačnog identiteta, a koju mislim da delim sa svim našim sugrađanima i sunarodnicima, za poverenjem koje želimo da damo institucijama i pojedincima u njima, što je u najdubljoj vezi sa vekovnim procesima našeg duhovnog i vrednosnog profilisanja kao hrišćanskog i crkvenog naroda sabornog identiteta. Zasluženo poverenje ištemo odmah i sad, jer nas to više čini ljudima i vraća nam dostojanstvo nego što to čini nepoverenje koje nas unižava i moralno degradira. Uzajamno poverenje nam treba da bismo se osećali kao ljudi i da bismo bili deo jedne kohezivne i funkcionalne društvene i narodne zajednice.

Gore navedeno predstavlja moje tumačenje ličnog doživljaja naše aktuelne društvene zbilje, ali nemam iluzija da neko drugi stvarnost može doživljavati i vrednosno iščitavati na sasvim drugačiji način. Međutim, pored želje da se ovlaš dotaknem naše dramatične i sasvim neizvesne društvene realnosti, imao sam potrebu i za osvrtom na jednu pojavu koja mnoge uznemirava, a ispoljila se fenomenološki u jeku krize, dok protokom vremena dobija na intenzitetu i terminološkoj radikalizaciji. Pojavio se veliki broj tekstova i medijskih osvrta na temu pozicioniranja Crkve u aktuelnim događajima, sa argumentacijom koja u najvećoj meri ne uzima u obzir, odnosno, ne razume i iskrivljuje samu prirodu Crkve kao bogočovečanskog organizma koji nije od ovoga sveta, ali jeste u ovom svetu i njegov je integralni deo.

Naime, sredinom prve polovine 21. veka od Crkve, kojoj se najčešće neopravdano zamera na prenaglašenom prisustvu u sferi javnosti, se očekuje da se društveno pozicionira na način koji bi odgovarao društvu u pretpolitičkoj fazi razvoja (karakterističnom za viševekovno otomansko ropstvo), koje postoji bez institucija, sa nerazvijenim političkim sisitemom i bez unutrašnjih mehanizama artikulacije, evaluacije i implementacije ideja i politikā. Pojednostavljeno rečeno, od Crkve se očekuje da arbitrira unutar arene legitimnih društvenih sukobljavanja na način koji je bio karakterističan za predmoderno društvo.

Obrazovanje višepartijskog političkog sistema, za Srbiju karakterističnog od druge polovine 19. veka, nije čedo crkvenog razumevanja društva i obrazaca njegovog organizovanja. Crkva nema razvijenu političku ideologiju i ne bavi se tim pitanjima. Međutim, Crkva se takvom razvoju političkog sistema u našem narodu prilagodila i faktički ga prihvatila, ostajući svesna njegove nemogućnosti da izrazi celinu nacionalnih i društvenih vrednosti i interesa. Naime, sasvim je očigledno, i bez neke ozbiljnije analize, da logika partijskog organizovanja društvenih grupa, osobito u uslovima globalne krize demokratije i sa naglašenom parcijalizacijom i minimizovanjem opštedruštvenih interesa, političkih ideja i metoda delovanja, narušava kohezivnu prirodu jednog složenog društvenog organizma kakvo je naše (kao i svako drugo u savremenom svetu) i da u takvom političkom sistemu mnoge primarne vrednosti nasušno potrebne pojedincu i zajednici ostaju zanemarene, neartikulisane ili izvitoperene. Proces prilagođavanja Crkve takvom poretku stvari, u našem slučaju, nije bio jednostavan, a istorija nas uči i da je bio veoma bolan, represivan i duboko nepravedan. Međutim, u konačnici je shvaćen kao neminovnost istorijskog trenutka i duha vremena koji  normiraju proces formiranje društva i njegovih institucija u našoj sredini u jednom širem kontekstu političkog i etatističkog razvoja evropskih naroda i njihove ustavnosti.

Crkva je mnogo puta u poslednja dva veka pokazala da ne poseduje revolucionarni potencijal koji bi stavila u službu korigovanja političkih sistema koji su nastajali konsenzusom aktera na političkoj pozornici. To, naravno, ne znači i da se slepo slagala sa dominirajućim političkim narativima koji su u nekoliko decenijskih perioda svojom autoritarnošću i nedemokratičnošću često oduzimali osnovna prava kako građanima tako i celokupnim narodima, ali ih je smireno, molitveno, hristopodobno i krstonosno trpela, podnoseći tom prilikom i mnoge žrtve

Crkva je mnogo puta u poslednja dva veka pokazala da ne poseduje revolucionarni potencijal koji bi stavila u službu korigovanja političkih sistema koji su nastajali konsenzusom aktera na političkoj pozornici. To, naravno, ne znači i da se slepo slagala sa dominirajućim političkim narativima koji su u nekoliko decenijskih perioda svojom autoritarnošću i nedemokratičnošću često oduzimali osnovna prava kako građanima tako i celokupnim narodima, ali ih je smireno, molitveno, hristopodobno i krstonosno trpela, podnoseći tom prilikom i mnoge žrtve. Crkva nije arbitrirala unutar društvene i političke scene ni kada se ideološki monizam komunističke provenijencije, koji je gotovo pola veka onemogućavao autentično izražavanje nacionalnog i sakralnog identiteta srpskog naroda, nametnuo u jednom revolucionarnom prevratu pod okriljem neizrecivih ratnih stradanja, zločina i genocida koji smo pretrpeli. Neko bi rekao da ona to tada nije ni mogla, što je istorijski tačno, ali bih tome dodao da nije ni htela, jer njena sveštena priroda ne poseduje potencijal za takvu vrstu društvenog konstruktivizma u kontekstu poimanja i praktikovanja fenomena državnosti i ustavnosti koji je dominirao u Evropi, i na istoku i na zapadu, tokom 20. veka. Nije se nametala ni kada se urušavanjem komunističkog poretka pojavila potreba za formiranjem novog/starog društvenog i političkog sistema zasnovanog na višestranačju. Ekvidistanca, u odnosu na sve ustanovljene političke organizacije tokom devedesetih i početkom dvehiljaditih, koju je Crkva ustanovila rukovođena pastirskim i duhovnim autoritetom patrijarha Pavla, pokazala se kao jedini mogući način njenog učestvovanja u uzavreloj društvenoj dinamici i kao jedini model u kojem zadržava slobodu za autentično svedočenje Hristovog Jevanđelja celini narodnog bića, apstrahujući sve različitosti i sukobljenosti koje su unutar tog nacionalnog organizma postojale i istovremeno naglašavajući odgovornost samih učesnika političke utakmice za adekvatnu i zakonitu artikulaciju svojih ideja i ciljeva. Jednostavno rečeno, Crkva veruje u duhovnu zrelost i odgovornost svog slovesnog stada i očekuje da se u vidu identitetskih atributa, pomenuta zrelost i odgovornost preliju i na plan definisanja i izražavanja vrednosnih aspiracija i ideja unutar njegovih političkih profila, koji mogu biti vrlo različiti i kao takvi veoma konfrontirani.

Zbog toga se pred nas postavlja pitanje zbog čega mnogi, i zvani i nezvani, podržani komično-tragičnim medijskim simplifikovanjem stvarnosti, danas od Crkve i od njenog poglavara traže da raskine sa praksom odgovornog društvenog pozicioniranja u gore opisanom društvenom i političkom kontekstu. Zašto se prostor aktuelne društvene krize, nezapamćene u našoj skorijoj prošlosti, kojoj Crkva nijednim svojim stavom i gestom nije doprinela, koristi za zloupotrebu njene hrišćanske benevolentnosti prema svakom pojedincu i društvenoj grupi, ma kakva njihova stvarna vrednosna pozicioniranost u društvu bila?  Pravoslavna Crkva je duhovno svesna svih slabosti koje kao ljudi delimo, a njeno blagodatno iskustvo govori da je svaka nemoć isceljiva ljubavlju Božjom i unutarnjim duhovnim preobražajem, kao što je i svaka vrlina, ako smo u stanju da je prepoznamo kod drugih, plod Božje intervencije i obilnog i nezasluženog dara ne samo njenom nosiocu već celini crkvenog i društvenog tela. Naše duhovno uspinjanje od gorčine životnih promašaja ka visinama autentičnih ljudskih vrednosti, projavljenih kroz svakodnevnu socijalnu dinamiku, može biti iskustvo svakog pojedinca nezavisno od njegovog trenutnog pozicioniranja u aktuelnoj društvenoj drami. Svima nam je potreban Hristos koji je inicijator i okosnica svakog pokreta ka isceljenju pojedinca i društva. Ako Crkva zaćuti o Njemu i posveti se političkoj arbitraži, izneveriće samu sebe, svoju misiju i eshatološko prizvanje. Tada za društvo i pojedince neće biti nade. Upravo zbog spomenute nade i vere u moralni progres društva i svakoga čoveka u njemu, Crkva se u svojim javnim istupima grčevito drži Jevanđelja.

Isto tako, nije nam nepoznato da društveni sukobi mogu poprimiti razmere i intenzitet koji svojom destrukcijom poništavaju identitete i biće suprotstavljenih. Još u 1. veku apostol Pavle, obraćajući se uzbunjenim i sukobljenim hrišćanima Galatije. govori: Jer ste vi, braćo, na slobodu pozvani; samo ne slobodu za ugađanje telu, nego da iz ljubavi služite jedni drugima. Jer se sav Zakon ispunjava u jednoj reči, u ovoj: Ljubi bližnjega svoga kao samoga sebe. Ali ako jedan drugoga ujedate i proždirete, gledajte da se međusobno ne istrebite (Gal 5, 13-15). Naša Crkva i njen predstojatelj, kao njena usta i njena savest, na dramatičnoj pozornici naših aktuelnih društvenih zbivanja pozivaju sve na mir i poštovanje zakona, svakoga da utemelji svoje reči i svoja dela na pravdi i istini i da se založi da njegovo dobro bude istovremeno dobro i za drugoga.

Pored toga, i još tragičnije, aktuelni umreženi napadi na Patrijarha poprimaju karakter organizovane harange, što ciljano vodi ka njegovoj potpunoj društvenoj delegitimizaciji i dehumanizaciji i mogu se projaviti kao idejna uvertira za otvoreni progon kako njega lično tako i cele Crkve

Međutim, danas smo svedoci da se uprkos tome ličnost patrijarha Porfirija i, preko njega institucija Crkve, stigmatizuju i dehumanizuju na način koji ima jasan ideološki predznak i koji ima za cilj urušavanje i prekid identitetskih veza sa našim duhovnim korenima, što posledično može dovesti do nemogućnosti da se, ni sada ni ubuduće, konstituišemo kao jedinstven narod hrišćanskog duhovnog utemeljenja i jedinstvene slobodarske i državotvorne tradicije. Pored toga, i još tragičnije, aktuelni umreženi napadi na Patrijarha poprimaju karakter organizovane harange, što ciljano vodi ka njegovoj potpunoj društvenoj delegitimizaciji i dehumanizaciji i mogu se projaviti kao idejna uvertira za otvoreni progon kako njega lično tako i cele Crkve. Veoma bolno i onespokojavajuće deluje činjenica da su se neki članovi Crkve, pa čak i klirici, bilo svesno bilo nesvesno, stavili u službu podrivanja Patrijarhovog autoriteta sa nesagledivim posledicama po sudbinu Crkve kao jedinog i autentičnog nosioca identiteta Hristove bogočovečanske ličnosti, koja je jedina nada svetu kakav poznajemo i u kojem postojimo gradeći svoje lične sudbine i izgrađujući društvo.

Uprkos svemu rečenom, Crkva ne učestvuje u igrama društvene moći i zato je često bila u poziciji nemoćnih i potlačenih, klevetanih i progonjenih, ali je upravo zbog svoje trpeljivosti ukorenjene u iščekivanju Nebeskog carstva i pravde njegove spremna da pozove sve učesnike postojeće društvene drame da ispolje svoju benevolentnost prema drugima koji su različiti i kojima su suprotstavljeni i da ponesu bremena jedni drugima i tako ispune zakon Hristov (Gal 6, 2). Mir među svim profilisanim idejnim i političkim grupacijama u našem društvu je conditio sine qua non svakog progresa i buduće nade za nas i naše potomke. U protivnom, odričući se slobode kojom nas Hristos oslobodi, jarma ropstva se poduhvatamo (parafraza Gal 5, 1) i nikakve ideje, sile i socijalni mehanizmi ovoga sveta nam neće pomoći da uspostavimo stabilno, napredno i nadasve pravedno društvo zasnovano na zakonitosti, kao minimumu, i ljubavi, kao maksimumu Božjeg prizvanja, budući da smo se i jednog i drugog odrekli odričući se onih sa kojima se ne slažemo i sa kojima smo u vrednosnom i idejnom konfliktu.

Crkva Hristova je duhovni utemeljitelj najuzvišenijih egzistencijalnih vrednosti i njihov promoter i zaštitnik na planu simbolične komunikaciju unutar različitih društvenih i političkih sistema. Ukoliko dozvolimo da u javnom diskursu ona i njen poglavar, kao i svi drugi njeni predstavnici, budu difamirani i targetirani neistinama ili konstruisanim poluistinama na putu  smo da izgubimo vrednosne orijentire koji nas definišu kao zajednicu slovesne kulture, istorijskog prizvanja i ostvarenosti, kao i integrativne društvene svesti koja je sposobna da pronese jevanđelske vrednosti do svakog svog člana, bez obzira na kojoj se društvenoj poziciji nalazio. Crkva se svojom bogočovečanskom prirodom ne može svrstavati ni pod jednu idejnu zastavu ili politički pokret. Ona je ta koja apsorbuje vrednosti koje dolaze u svet iz prostora ljudskog duha, uma i iskustva, a koje su dostojne pojmovnog i simboličko-egzistencijalnog preobražaja u njenim kovačnicama eshatološke blagodati. Zato, svi koji verujemo da je ona Božja Nevesta, Zajednica spasenja od smrti i svakog oblika propadljivosti, stanimo uz nju, ne gurajmo je u ralje političkih sukoba i ne žrtvujmo je promenljivim političkim sistemima, već projavimo jedinstvo u Hristu Koji dade sebe za grehe naše da izbavi nas od sadašnjega veka zloga, po volji Boga i Oca našega, Kojemu slava u vekove vekova (Gal 1, 4-5). 

Prezviter dr Zoran Devrnja, profesor Pravoslavnog bogoslovskog fakulteta u Beogradu

(SPC)